Može li se budućnost graditi bez prošlosti?

Aleksandar Vučić i Milorad Dodik otvorili su školu u Crkvini u Bosanskom Šamcu koja se sad zove Srbija. Da li se danas iko u Crkvini sjeća onoga što se tamo dešavalo 1992. godine, golgote kroz koju su prošli Hrvati i Muslimani, a u kojoj su uz jedinice i dobrovoljce iz Srbije, koje su slali politički i vojni rukovodioci, učestovali i lokalni Srbi? Može li kolektivni zaborav promjeniti činjenice i povijest?

“Na jedno uvek možete da računate, bilo da vam je lepo ili da ima problema, a to je da je Srbija uvek s vama, uvek je tu, i na narod i na građane Srbije uvek možete da računate,” poručio je Aleksandar Vučić, premijer Srbije, dok je sa Miloradom Dodikom, predsjednikom Republike Srpske, otvarao školu u naselju Crkvine u Bosanskom Šamcu koja je nastradala u poplavama 2014. godine, a koja sad nosi naziv Srbija.

Dodik je izjavio: “Naše oči gledaju u Srbiju, njoj smo okrenuti. Volimo Srbiju, koja je faktor regionalne stabilnosti.” U nastavku je Vučić rekao: “I nikad iz Srbije ne čujete nijednu tešku reč, to smo uspeli posle mnogo godina srpskih svađa i gluposti, rušeći naše nacionalno jedinstvo… Malo ljudi o tome razmišlja, ali sigurno je da dugo niste čuli za bilo kakve sukobe među nama… To je važno za naš narod i na tome treba da gradimo budućnost.” Negdje usput, neki mediji su pomenuli i da je dio novca obezbjeđen iz Programa UN-a za razvoj (UNDP).

No, može li se budućnost graditi bez prošlosti?

Podjela Bosne i Hercegovine

O prošlosti, činjenice utvrđene u Haškom tribunalu, kažu sljedeće.

Na sastanku održanom 4. jula 1991. godine, na kome se između delagacija predsjednika Franje Tuđmana i Slobodana Miloševića precizirala podjela BiH, koju su oni već dogovorili, u hrvatskoj delegaciji je bio i prof. dr. sc. Dušan Bilandžić koji će godinama poslije napisati (knjiga Pregovarao sam o podjeli BiH po Tuđmanovoj naredbi), da je tada bilo govora i o Bosanskoj Posavini za koju su Srbi rekli da njima pripada cijela “jer je o tome dogovor postignut između dvojice predsjednika. Prema tome, budući da Posavina pripada Srbiji, to znači da nema koridora, nego će Posavina vezati Srbiju i zapadnu srpsku zemlju…”

Bosanska Posavina obuhvatala je devet općina – Bosanski Brod, Derventu, Doboj, Odžak, Bosanski Šamac, Modriču, Orašje, Brčko i Gradačac, koje su činile prostor uz desnu obalu rijeke Save, na kojem je pretežno živjelo hrvatsko stanovništvo. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine od ukupno 260.793 stanovnika Bosanske Posavine Hrvata je bilo 131.542 ili 51 posto, Muslimana 32.796 ili 12 posto, Srba 77.723 ili 29 posto, a ostalih 18.726 ili 7 posto. Ceste na koridoru spajale su Srbe iz BiH i Krajine (R Hrvatska) sa Srbijom odakle im je stizala pomoć.

Bosanski Šamac, kao i općine Brčko, Orašje, Bosanski Šamac, Gradačac, Modriča, Gračanica i veći dio općine Odžak, bile su u zoni odgovornosti 17. tuzlanskog korpusa JNA kojim je komandovao general Savo Janković, odnosno Operativno-taktičke grupe ovog korpusa, kojoj je sjedište bilo u selu Pelagićevo, općina Gradačac, a na čijem čelu je bio potpukovnik Stevan Nikolić zvani Kriger. Komanda JNA u Bosanskom Šamcu u jesen 1991. godine smještena je u selo Obudovac, u Omladinski dom koji je pretvoren u kasarnu na čije čelu je oficir JNA Milan Subotin.

Srpska opština Bosanski Šamac osnovana je krajem 1991. godine na “svečanoj manifestaciji” u prostorijama spomen-doma Mitar Trifunović Učo, kojoj je prisustovao i Radovan Karadžić. Za predsjednika općine je izabran veterinar Ilija Ristić, a za predsjednika Izvršnog odbora Mirko Jovanović.

Jedinice iz Srbije

U januaru 1992. godine, na sjednici Skupštine općine saopćeno je da je u sklopu 17. taktičke grupe JNA osnovan 4. odred nadležan za Bosanski Šamac kojim je komandovao Radovan Antić. Četvrti odred je osnovan 5. januara 1992. godine naredbom potpukovnika Stevana Nikolića. Oficir za bezbjednost u Četvrtom odredu bio je Simo Zarić. Do sredine aprila 1992. na prostoru Bosanskog Šamca uz snage JNA bili su prisutni i pripadnici paravojnih jedinica iz Srbije.

Helikopterima JNA su 11. aprila 1992. godine u Bosanski Šamac stigli pripadnici paravojnih snaga, njih 50, od toga ih je 30 bilo iz Srbije. U toj grupi bili su i Dragan Đorđević zvani Crni, Slobodan Milković zvani Lugar i Srećko Radovanović zvani Debeli. Na najvišem položaju u toj grupi bio je Đorđević, dok je njegov pomoćnik bio Radovanović. Ostalih 20 bili su iz općine Bosanski Šamac, a obučavani su u Iloku (grad u R Hrvatskoj, u to vrijeme pod kontrolom srpskih snaga, u sastavu Republike Srpske Krajine). Stevanu Todoroviću (šef policije u Šamcu) je Miloš Bogdanović (iz općinskog Odsjeka Ministarstva odbrane, Sekretarijat za narodnu odbranu) rekao da će u Bosanski Šamac stići specijalna jedinica SDB Srbije i zamolio ga da se pobrine za njihov smeštaj.

Pripadnike paravojnih snaga u Bosanskom Šamcu su dočekali Maksim Simeunović, načelnik za obavještajno-bezbjednosne poslove Taktičke grupe 17. korpusa JNA, Mićo Ivanović, komandant 1. odreda, major Brajković, načelnik štaba Taktičke grupe 17, i Stevan Todorović, šef policije u Bosanskom Šamcu. Sa istom grupom je došla i jedinica koja se obučavala u Srbiji za izvođenje specijalnih ratnih zadataka. Kad je stigla, grupa je dodijeljena potpukovniku Nikoliću zvanom Kriger, koji je bio komandant Taktičke grupe 17 JNA.

Prema dnevnicima Ratka Mladića, komandanta VRS-a, Stevan Todorović je rekao da je 18 ljudi koji su prošli obuku u Iloku 18. aprila 1992. godine prebačeno u Šamac, zajedno sa 30 dobrovoljaca iz Kragujevca, među kojima su bila i dva pripadnika MUP-a Srbije, Đorđević i Aleksandar Vuković.

Kad je JNA otišla iz BiH, Taktička grupa 17 transformisana je u 2. posavsku brigadu VRS. Blagoje Simić, čelnik SDS-a i blizak saradnik Radovana Karadžića, predsjednika Republike Srpske, imenovao je Srećka Radovanovića zvanog Debeli za načelnika štaba brigade, a Đorđevića za komandanta brigade. Potom ih je na te funkcije i zvanično postavio pukovnik Denčić iz Drinskog korpusa.

Logori za Hrvate i Muslimane

Doktor Blagoje Simić, predsjednik Srpske demokratske strane (SDS) u Bosanskom Šamcu, hrvatskim i muslimanskim čelnicima Općine rekao je 13. aprila 1992. da je srpsko rukovodstvo donijelo odluku o početku rada Srpske opštine Šamac. Tada je Simić Muslimanima i Hrvatima dao rok od sedam dana da se isele iz svojih kuća i sa prostora općine, izuzevši selo Prud, dio Grebnica, Bazika i Domaljevca. Ovom sastanku, koji je organizovan na insistiranje SDS-a, uz predstavnike političkih stranaka iz Bosanskog Šamca, predsjednika općine Bosanski Šamac i susjednih općina bili su prisutni i predstavnici JNA.

Srpski krizni stab osnovan je u Bosanskom Šamcu 15. aprila 1992. godine, a Blagoje Simić je imenovan za predsjednika. Krizni štab je kasnije preimenovan u Ratno predsjedništvo koje je izdalo brojne naredbe i kreiralo politiku. Krizni štab Srpske opštine Bosanski Šamac 17. aprila 1992. godine izdao je proglas građanima Bosanskog Šamca u kojem ih je obavijestio da je Teritorijalna odbrana (TO) Srpske opštine Bosanski Šamac pod rukovodstvom novoosnovanog Kriznog štaba preuzela kontrolu nad Opštinom.

U ranim jutarnjim satima, 17. aprila 1992. godine, vlast u Bosanskom Šamcu nasilno su preuzeli pripadnici paravojnih formacija i srpske policije. Tokom te operacije, pripadnici srpske policije i pripadnici paravojnih formacija zauzeli su ključne objekte u gradu, uključujući policijsku stanicu, poštu i radiostanicu. Pripadnici 4. odreda JNA ušli su u grad, presjekli telefonske veze i pucali po gradu.

Preuzimanjem vlasti u Bosanskom Šamcu, 17. aprila 1992. godine, pa nadalje, tokom 1992. godine počelo je stradanje Hrvata i Muslimana. Vršena su masovna ubistva, racije, uhićenja i zatvaranja u logore koji su formirani u više objekata u gradu. Kako je rastao broj zatvorenika, Krizni štab je odobravao kontinuirano osnivanje novih zatvora u Bosanskom Šamcu.

Specijalne jedinice DB-a Srbije

Grupe hrvatskih civila, uključujući, žene, djecu i starije uhapšeni su 1992. godine i odvedeni u mjesto Crkvina gdje su bili zatočeni u Omladinskom domu, skladištu, Domu kulture i fudbalskom stadionu. Oko 6. maja 1992. godine Slobodan Miljković i Dragan Đorđević su, zajedno s drugim pripadnicima srpskih snaga, uključujući specijalne jedinice Državne bezbjednosti Republike Srbije, otišli su u Crkvinu gdje su ubili 16 zatvorenih Hrvata i Muslimana. “Sedmog maja 1992. pripadnici paravojnih snaga Lugar (Slobodan Miljković), Crni (Dragan Đurđević) i Debeli (Srećko Radovanović) su ušli u skladište u Crkvini i tukli Jozu Antunovića. Udarali su ga po potiljku, a nakon toga ga je Lugar ubio ispalivši tri hica. Osim toga, zatočenika P, Josipa Oršolića i još jednog zatočenika premlatili su puškom. Crni je Josipu Oršoliću ispalio dva metka u glavu. Tom prilikom su Lugar, Crni i Debeli ubili devet zatočenih nesrba. Ostali zatočenici su ponovo postrojeni i premlaćeni. Nakon toga su ubijena šestorica muškaraca iz Teslića. Lugar, Crni i Debeli su prebijali zatočenike i konstatovali da jedan nedostaje. Crni ga je pronašao kako se skriva iza džaka i ubio ga.” (Iz haške presude Blagoju Simiću, Simi Zariću i Miroslavu Tadiću.)

Hrvata Antu Bjelobrka je 2. maja 1992. uhapsila srpska policija i odvela u SUP, pa u zgradu Štaba TO u Bosanskom Šamcu, odakle je prebačen u magacim u Gornju Crkvinu. Bjelobrk: “Bilo nas je oko 50. Pored ljudi sa naše općine, Bosanskog Šamca, sa nama su bili zatočeni i ljudi iz Maglaja, Teslića i Sanskog Mosta. Sedmog maja, u večernjim satima, u magacin je došao Lugar, a s njim je bio jedan od njegovih koga zovu Tralja, kao i još trojica koje ne poznajem. Tom prilikom su bez ikakvog povoda ubili 16 zatočenika.” (Knjiga, Bosanski Šamac grad Logor, Dragan Lukač, str. 63)

Tu noć su u skladištu u Crkvini ubijeni sljedeći zatočenici: Miro Ćorković, Ivan Agatić, Jozo Antunović, Džemal Balić, Luka Blažanović, Niko Brandić, Luka Gregurević, Husein Hrnić, Sead Hurtić, Izet Kahrimanović, Franjo Mandić, Ilija Matić, Nezir Nadžak, Josip Oršolić, Selim Purak, Ivo Tuzlak, Dragan Pratljaćić, Marko iz Domaljevaca. (Haška presuda Stanišiću i Župljaninu)

Masakr u Crkvini

Stevan Todorović, načelnik policije u Bosanskom Šamcu (od aprila 1992. pa najmanje do decembra 1993. godine) rekao je da je za masakr u Crkvini saznao početkom maja 1992. godine. Rečeno mu je da je Slobodan Miljković zvani Lugar kratkocevnom puškom ubio 16 zatočenika. Todorović je rekao da je Miljković bio član Srpske radikalne stranke i pripadnik specijalne jedinice Sektora državne bezbjednosti Srbije koja je došla u Bosanski Šamac. Prema Todorovićevim rečima, Miljković je bio i pripadnik jedinice JNA koja je u to vreme bila u Bosanskom Šamcu. (Iz haške presude Stanišiću i Simatoviću)

Desetak minuta nakon što su Slobodan Miljković Lugar i njegovi ljudi otišli, stigla je civilna policija. Preživjelim zatočenicima su naredili da utovare tijela ubijenih u kamion. Kamion je kratko vozio dok nije stigao do jedne jame gdje im je rečeno da istovare leševe. (Iz haške presude Stanišiću i Župljaninu).

Među zatočenicima u Crkvini bili su Hrvat Dragan Lukač i Musliman Izet Izetbegović. Oni su iz Crkvine vraćeni u Bosanski Šamac odakle su prebačeni u Srbiju, u kasarnu JNA na Batajnici pored Beograda gdje su preživjeli stravična psihička i fizička zlostavljanja.

U svojoj knjizi Bosanski Šamac, grad logor, Dragan Lukač detaljno je opisao ono što je preživljavao u kasarni Batajnica. Između ostalog je napisao i ovo: “U narednih nekoliko dana u kasarnu dolazi novi kontigent vojnih policajaca, dio njih je iz Sarajeva, odakle se JNA povukla. Njihovim dolaskom masakriranje uhićenika doživljava kulminaciju. Prva zatvorska prostorija pretvorena je njihovim dolaskom u starorimsku arenu u kojoj organiziraju najbestijalnije priredbe. Pokušavaju uhićenike pretvoriti u različite životinje pretvorene u supranike za međusobnu borbu. Sve se manje čuju ljudski jauci uzrokovani bolom. Prostorijom se sve češće čuju iznuđena oponašanja raznih životinja. Jednostavno, da čovjeku stane pamet. Borim se sam sa sobom da ostanem normalan…”

(Ne)kultura sjećanja

Da li se danas iko u Crkvini sjeća onoga što se tamo dešavalo 1992. godine, golgote kroz koju su prošli Hrvati i Muslimani, a u kojoj su uz jedinice i dobrovoljce iz Srbije, koje su slali politički i vojni rukovodioci, učestovali i lokalni Srbi? Može li kolektivni zaborav promjeniti činjenice i povijest? Škola Srbija iskorištena za simbol i jedino “važno za naš (srpski, prim.aut.) narod i na tome treba da gradimo budućnost”, sigurno da Hrvatima i Muslimanima, žrtvama dešavanja iz 1992. šalje sasvim drugu poruku.

Može li se na tome graditi budućnost?

Otvaranje škole u Crkvini, koja sad simbolično nosi naziva Srbija, upućuje na nastavak projekta koji je devedesetih započeo Slobodan Milošević. U prilog tome govore i poruke koje je na otvorenju izrekao Aleksandar Vučić – ne agresivno, jasno i glasno kao nekad Milošević dok je govorio o Velikoj Srbiji, već suptilno govoreći o “nacionalnom jedinstvu” i  “našem narodu”, te o Srbiji i njenoj važnosti za Srbe Republike Srpske. Očito se malo toga promijenilo u proteklih 20 godina kad su u pitanju nacionalitičke ideje, napuštene u zvaničnom Beogradu – deklarativno, jer ono što se nekad pokušalo tenkovima i puškama sad se provodi preko škola.