Kako je u postkomunističkim državama oteto sećanje na Holokaust

Mnoge istočnoevropske zemlje su oprezne kada je reč o započinjanju iskrenog razgovora o zločinima počinjenim na njihovoj teritoriji tokom Drugog svetskog rata pa umesto toga, memoralizaciju Holokausta koriste kako bi kritikovali komunizam.

Neke zgrade su gotovo srušene, a u drugima se nalaze automehaničarska radnja, podrum pića i nekakvo skladište. Tu je i depresivno zapušteno dečje igralište, ali i kancelarija vladajuće stranke. Šoping centar Ušće svetluca kroz krošnje. Priča o logoru Sajmište, priča o Holokaustu u Srbiji, ostaje skoro u potpunosti van javnog sećanja.

A ipak, slike Holokausta su svuda. U Istorijskom muzeju Srbije 2014. godine je postavljena dugo najavljivana izložba „U ime naroda – politička represija u Srbiji 1944-1953“. Njen cilj je bio da prikaže nove istorijske dokumente i dokaze o komunističkim zločinima: atentatima, otmicama, zatvaranjima u logore, kolektivizaciji, političkim suđenjima i represiji.

Ali, na izložbi su zapravo bile prikazane nasumične i potpuno dekontekstualizovane fotografije „žrtava komunizma“. Među žrtvama je bilo nevinih ljudi, ali i mnogo dokazanih fašističkih kolaboracionista, članova kvislinške vlade, desničarske milicije i četničkog pokreta.

Najupečatljiviji vizuelni artefakt na izložbi je dobro poznata fotografija zatvorenika iz koncentracionog logora Buhenvald, među kojima je i Eli Vizel. Nju je napravio američki vojnik Hari Miler prilikom oslobađanja logora u aprilu 1945. Na izložbi u Beogradu, ova kanonska slika, uz opis „primer životnih uslova zatvorenika na Golom otoku” stoji u delu posvećenom ovom komunističkom logoru za političke zatvorenike.

Međutim, fotografija je i nakon ovog otkrića bila deo izložbe. Bila je tamo i u maju 2014. godine, kada sam ja posetila izložbu. Malo posle toga, nakon negodovanja istoričara Holokausta, stavljena je napomena na kojoj je pisalo „kreveti na sprat zatvorenika u logoru Dahau”.

To što niko nije želeo da se potrudi i sazna da je u pitanju fotografija iz Buhenvalda, a ne iz Dahaua, pokazatelj je ravnodušnosti prema Holokaustu u Srbiji.

Nerazrešeno fašističko nasleđe u Hrvatskoj

Hrvatska je država koja ima veoma problematičan odnos sa svojom prošlošću iz Drugog svestkog rata, kao i sa nerazrešenim nasleđem ustaškog fašističkog režima. Njeno najznačajnije, ali i najosporavanije mesto sećanja na Holokaust je Jasenovac, koncentracioni logor i logor smrti u kome je na najjeziviji način ubijeno 85.000 Srba, Jevreja i Roma.

U poslednjih nekoliko godina u Hrvatskoj se pojavio novi narativ kojim se tvrdi da je priča o Jasenovcu „preterana“, i da je brojku stradalih fabrikovala jugoslovenska komunistička, a kasnije i, srpska nacionalistička propaganda.

Ovaj narativ potom prelazi u tvrdnju da Jasenovac zapravo uopšte nije bio fašistički logor, već mesto koje je komunistima služilo za „masovno pogubljenje hrvatskih patriota” nakon završetka Drugog svetskog rata. Ovaj narativ promovišu brojni revizionisti, poput novog istraživačkog „instituta” koji ima za cilj da utvrdi istinu o ovom „komunističkom” logoru.

Revizionizam je počeo da se širi, a podržala ga je čak i država, pa je 2018. godine hrvatska predsednica Kolinda Grabar Kitarović pozvala na formiranje  međunarodne komisije koja bi utvrdila istinu o logoru za period od 1941 do 1945. godinu, „ali i za onaj nakon toga“, što ukazuje na to da su narativ o „posleratnom komunističkom logoru“ Jasenovac prihvatili i nosioci političke moći.

Takođe, u pokušaju da se fašistički zločini izbrišu i koriste za predstavljanje istinitih ili zamišljenih komunističkih zločina, na mestu logora Stara Gradiška (deo kompleksa logora Jasenovac), hrvatska Vlada je 2011. godine postavila spomen-ploču „u znak sjećanja na političke zatvorenike, žrtve komunističkog režima, stradale u zatvoru Stara Gradiška“.

Upotreba reči zatvor, umesto reči logor je važna, jer ona asocira na predratni i posleratni period, kada je ovo mesto korišćeno kao redovni zatvor za one koji su počinili krivična dela, a ne na ustaški logor smrti iz Drugog svetskog rata, u kome je ubijeno više od 12.000 Srba, Jevreja, Roma i drugih neprijatelja Nezavisne države Hrvatske (NDH), među kojima je bio i veliki broj žena i dece.

Još jedna spomen-ploča postavljena je na ovoj lokaciji 2007. godine u znak sećanja na hrvatske logoraše, koji su bili zatvoreni u srpske logore za vreme rata 1991-1995. godine. Treća spomen-ploča je postavljena 1996. godine, u znak sećanja na „hrvatske rodoljube“ koji su ovde zatvarani za vreme „kraljevske i komunističke Jugoslavije“.

Međutim, nijedan zvanični znak ne ukazuje da je ovo mesto tokom Drugog svetskog rata bilo glavni koncentracioni logor, u kome je, kao dete, bio i moj otac.

Ipak, teško da je ovo prisvajanje mesta Holokausta i sećanja autohtoni postjugoslovenski izum.

Ovakvo „prljanje istorije“ dešava se širom Istočne Evrope i postaje oblik „iskrivljenog sećanja“ koje filtrira i zamagljuje svako ozbiljno upućivanje na sopstvenu odgovornost za masovne zločine u novijim ratovima, ali koje takođe briše i sećanja koja ne odgovaraju trenutnom političkom momentu (poput ogromnih nacističkih zločina nad komunistima i partizanima).

Ovakva vrsta sećanja na Holokaust, kako je i sugerisano u mojoj novoj knjizi „Žuta zvezda, Crvena zvezda: Sećanje na Holokaust nakon komunizma”, najbolje se može definisati kao prisvajanje sećanja, gde se sećanje na Holokaust koristi za memoralizaciju različitih stradanja, poput stradanja tokom komunizma ili stradanja prouzrokovanog etničkim nasiljem druge grupe.

Širom regiona vlade su koristile spomenike, muzeje i memorijale kako bi na nacionalnoj osnovi uskladili sećanje na Holokaust i iskoristile ga za stvaranje novog vizuelnog sećanja na prošlost 20. veka kojim podržavaju sopstvene mitove o naciji.

U postkomunističkoj Evropi duboka, iskrena i sveobuhvatna rasprava i sećanje na Holokaust često nailazi na otpor, a pozicioniranje jevrejskih žrtava nad žrtvama drugih regionalnih većinskih etničkih grupa na sve otvoreniji prezir.

Budući da u istočnoj Evropi gotovo nema Jevreja, postkomunistički nacionalni identiteti izgrađeni su najpre na odbacivanju komunističkog pan-nacionalnog identiteta (gde je organizacioni narativ bio odanost socijalizmu, a ne etničkoj pripadnosti). Identitet sada formira etnička većina, i on, dakle, počiva na vrlo homogenim osnovama, ne ostavljajući gotovo nikakav prostor za uključivanje manjinskih narativa.

Međutim, odbacuje se i fokus na jevrejsko stradanje, jer to vodi ka diskusiji o opsežnom i dubokom lokalnom saučesništvu u Holokaustu i materijalnim i političkim koristima potpunog nestanka Jevreja. Jevrejski poslovi, kuće i imovina su decenijama pljačkani, bivali izloženi komunističkim napadima, a na kraju se polako apsorbovali u opštu ekonomiju, uz teške i sporadične pokušaje restitucije.

Istinsko sećanje na Holokaust otvara pitanja na koja savremena društva ne žele da odgovore.

Zbog ovoga, posle više od 75 godina otkako je veliki, mračni, sivi kamion na beogradskom sajmištu poslednji put zatvorio svoja vrata, sećanje na Holokaust ostaje nerešeno, osporavano i instrumentalizovano.

Jelena Subotić

Ovaj tekst je preuzet sa portala balkaninsight.com.