Ratna sjećanja i selektivna amnezija

U posljednjih deset godina države bivše Jugoslavije bilježe simbolične korake ka priznavanju žrtava ‘druge strane’, odnosno jačanje u slavljenju ‘heroizma’ većinskog naroda i negiranje ‘tuđih’ žrtava.

 

Imamo svoju istinu o ključnim događajima tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji, koja je jedino dozvoljena, poželjna i sveprisutna u javnom govoru, državnim medijima, udžbenicima, te programima memorijalizacije o kojima odlučuju samo većinski narod i stranke na vlasti.

Onaj narod koji je, zapravo, žrtva, ili mu je, uprkos sudskim nalazima, utemeljenim, dakako, na falsifikatima, pripisano da je, eto, učestvovao u nečemu nečasnom. Čega, uistinu, jeste čak i bilo, ali ne onako kako je presuđeno, ili kako je iskorišćeno u blaćenju pravedne borbe. Naši su heroji oklevetani, izmišljene žrtve preuveličane, znamo kako ćemo da obeležimo istorijske događaje, te kako da o njima učimo dolazeće generacije. Ako se i izvinimo, učinićemo to za šta mi hoćemo i kako mi hoćemo; da stradale i njihov narod još više unizimo, pokažemo da nam je svejedno, a i to ćemo da izgovorimo/napišemo – kad se oni izvine za mnogo teže zločine prema nama.

Ovo bi mogli da budu neki od zajedničkih imenitelja nalaza o dominantnom poimanju sećanja na ratne događaje iz istraživanja naučnika i aktivistkinja i aktivista o memorijalizaciji najznačajnih ratnih događaja u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Makedoniji i na Kosovu, odnosno njihovih izlaganja tokom debate na regionalnom skupu Decenija sećanja, održanom 25. januara u Beogradu, u okviru projekta REKOM mreže pomirenja i Fonda za humanitarno pravo.

U raspravi je bilo iznetih nalaza o selektivnom prihvatanju/negiranju sudskih činjenica (“selektivna amnezija”), zapravo negiranju i prećutkivanju ratnih zločina, ponižavanju žrtava, te slabom uticaju značajnih akademskih istraživanja i inicijativa civilnog društva u izgradnji kulture sećanja.

 

Suvišna pobeda u nepotrebnom ratu

 

Organizatorka skupa Nataša Kandić, suosnivačica REKOM-a i osnivačica Fonda, iznela je, govoreći o izveštaju, konstataciju da sve više slabi uticaj civilnog društva na memorijalizaciju, odnosno plasiranje istine o ratnim događajima, kao i to da inicijative civilnog sektora u Srbiji ne nailaze odziv kod političara.

Ona je apostrofirala dominantne pristupe događajima na Košarama i u Račku, naglašavajući da srpska strana doživljava bitku na Košarama kao značajnu pobedu, budući da je, navodno, njome sprečen prolaz kopnenim snagama NATO, odnosno da je onemogućeno naoružavanje Oslobodilačke vojske Kosova. U drugi plan se, pak, stavlja činjenica da su u bici učestvovali mladi regruti Vojske Jugoslavije, a najmanje iskusni oficiri.

U javnosti se, takođe, sve više govori o srpskom herojstvu, a prikriva se, ili smišljeno interpretira, presuda Međunarodnog suda pravde iz 2007. po kojoj je Srbija kriva za to što nije preduzela sve da spreči genocid. U interpretaciji događaja na Kosovu 1999. stvara se utisak da je reč o NATO ubijanju srpskih civila, a ne pominje se 6800 albanskih žrtava.

Nataša Kandić govorila je i o događajima u selu Račak koje režim koristi da upotrebi kao povod za bombardovanje Srbije koje su realizovale države NATO.

 

Sudska i nesumnjiva istina

 

Slučaj Račak i njegovo dvojako tumačenje, odnosno srbijanska autoviktmizacija dobio je u vreme divljanja režimske propagande, najbolju ilustraciju u stihovima Miodraga Stanisavljevića: “Od Markala od Račka /Jasno je i nema oblačka / Sumnje: oni sve čine da smeste / Narodu kadrom samo za viteške geste”.

O Račku je govorio i advokat Sead Spahović, predočivši nalaze iz presude Haškog tribunala.

“Sud u Hagu je utvrdio da je 15. januara u šest sati ujutru Vojska Jugoslavije, a ne policija, dva sata bombardovala selo Račak. Korišćeni su tenkovi, i takozvane “prage”, protivvazdušni topovi. To kod nas niko nikada ni na jednoj televiziji nije rekao. Inače, kada je reč o akcijama koje policija sprovodi protiv raznih pobunjenika i diverzanata, ne koristi se ta artiljerija. Koriste se policijske jedinice i policijski način rada. To je bio napad na selo koje nije branjeno, što je po definiciji ratni zločin.Takođe, sud je utvrdio da iz sela niko nije ispalio ni jedan metak na Vojsku Jugoslavije koja ih je bombardovala“, rekao je Spahović.

 

Nekažnjeni zločini na Kosovu

 

Jora Lumezi u svom izveštaju ističe da Masakr u Račku/Reçak zauzima posebno mesto u politici sećanja na Kosovu, jer simbolizuje događaj koji je podstakao međunarodnu akciju i intervenciju. “Podaci pokazuju da su presude u vezi s masakrom u Račku izuzetno retke. Vlastimir Đorđević, penzionisani general-pukovnik Policije Srbije, proglašen je krivim za ratne zločine nad Albancima sa Kosova pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), a Račak je bio jedan od zločina za koje je bio optužen i osuđen. Prilikom obeležavanja 24. godišnjice masakra, najavljeno je da pravosuđe Kosova traži hapšenje 18 osoba osumnjičenih za učešće u ubistvima 15. januara 1999. godine u Račku.”

Jora Lumezi naglasila je da su posledice Bitke na Košarama presudno  uticale na oblikovanje percepcije pobede. “Potpisivanje Kumanovskog sporazuma između NATO-a i SRJ, 9. juna 1999. godine, podudarilo se sa završetkom bitke. Tim sporazumom, Srbija se obavezala da povuče svoje policijske i vojne snage sa Kosova. (…)U sferi sećanja, izdvajanje Bitke na Košarama kao značajne i trijumfalne bitke dodatno doprinosi kolektivnom sećanju na rat. Time se preispituje narativ o žrtvi koji se često povezuje s kosovskim Albancima i ističu se njihovo aktivno učešće i otpornost. Ta promena u politici sećanja preinačava percepciju Albanaca sa Kosova kao pasivnih žrtava i predstavlja ih kao aktivne učesnike u borbi za samoopredeljenje i priznanje”, ističe autorka.

Najviše pažnje kosovski izveštaj posvećuje masakru zatvorenika u zatvoru Dubrava, u delu u kojem se ističe i to da ubice Albanaca, političkih zatvorenika, uprkos brojnim nespornim svedočenjima nisu privedene pravdi.

 

Srbijansko podsticanje falsifikata o genocidu

 

Govoreći o izveštaju koji obrađuje podatke u vezi sa tretiranjem nekih od ključnih ratnih zločina u Bosni i Hercegovini, Semir Beharić istakao je i to da “analiza genocida u Srebrenici pokazuje, politiku sjećanja u tom slučaju karakterizira duboko negiranje među političkom elitom bosanskih Srba”. On je naglasio kako “snažne veze te elite sa političarima i dužnosnicima iz susjedne Srbije, koji se također otvoreno upuštaju u negiranje genocida, predstavljaju prepreku u prevazilaženju etničkih podjela, suočavanju s prošlošću i podsticanju pomirenja u Bosni i Hercegovini i regionu.”

Kako je ocenio, za izgradnju zajedničke vizije budućnosti zemlje suštinski je važno postizanje inkluzivnijeg pristupa sjećanju, što se neće dogoditi dok svi u Bosni i Hercegovini ne priznaju genocid i druge ratne zločine utvrđene pred lokalnim i međunarodnim sudovima koji su već osudili brojne pojedince za razne zločine počinjene tokom rata. Beharić zaključuje i to da “slavljenje ratnih zločinaca izvjesno opterećuje budućnost zemlje, budući da se mlade generacije upuštaju u iskazivanje počasti odgovornima za ubistva nedužnih civila, uključujući djecu”.

 

Kazani, Dubrovnik, Morinj…

 

“U usporedbi sa svim ostalim zločinima obuhvaćenim ovim istraživanjem, komemoracija ubistava u jami Kazani prošla je kroz najveću transformaciju u proteklom desetljeću. Do prije deset godina, taj ratni zločin koji su počinili pripadnici Armije RBiH jedva da se i obilježavao, njegove žrtve nisu službeno komemorirane. Proteklog desetljeća svjedočili smo tome da su odlučni aktivisti civilnog društva i angažirani intelektualci pozivali bošnjačke i probosanske donosioce odluka da javno osude ratni zločin počinjen u jami Kazani na obodu Sarajeva.

Javni pritisak rezultirao je time da vodeći bošnjački i probosanski političari počnu redovito da odaju počast žrtvama i uz to podignu spomenik nedužnim civilima. To spomen obilježje, iako nosi imena žrtava, i dalje ne naznačuje ko su počinioci, što predstavlja ozbiljnu prepreku u doličnom suočavanju s prošlošću i potpunom razumijevanju ratnih zločina počinjenih na Kazanima”, ocenio je Beharić.

 

Nezainteresovano crnogorsko pravosuđe

 

Nikola Zečević je, predstavljajući izveštaj Bojana Baća, istakao da je Dubrovačka ofanziva sramna strana crnogorske istorije. “Opsada je kulminirala bombardovanjem Dubrovnika od strane JNA, uključujući i Stari grad, mjesto svjetske baštine na spisku Uneska, 6. decembra 1991. godine. Taj nemilosrdni napad izazvao je međunarodnu osudu i ozbiljno naudio reputaciji Crne Gore, dovodeći do diplomatske i ekonomske izolacije i međunarodnog priznanja nezavisnosti Hrvatske. U opsadi su smrtno stradala 194 hrvatska vojnika i 116 civila, a oštećeno je preko 11.000 zgrada”, konstatuje se u izveštaju.

Zatočenički logor Morinj, u kojem je bilo više od 300 hrvatskih zatvorenika (nečovečno postupanje), nezakonito hapšenje izbeglica iz BiH i njihovo predavanje krvnicima u Foči (83 žrtve), zločini raseljavanja Bošnjaka iz prigraničnog pojasa, te ubistvo Albanaca u mestu Kaluđerski Jaz takođe su zločini koji se obrađuju i izveštaju.

“Uprkos dvjema osuđujućim presudama Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), Pavlu Strugaru i Miodragu Jokiću, crnogorski sudovi ostali su nijemi.  Čak se i u obrazovnoj politici informacije o ratovima devedesetih i odgovornima za njih sistematski potiskuju, s tek neodređenim spominjanjem učešća crnogorskih rezervista u napadu na Dubrovnik. Državni tužioci, pod kontrolom DPS-a, ostali su pasivni, a sumnje su se pojavile u vezi s učešćem rezervista u ratnim zločinima. (…)To ističe nedostatke u crnogorskom pravosudnom sistemu i potrebu za pravom odgovornošću za ratne zločine”, navodi se u izveštaju.

 

Demarkaciona linija i politika sećanja

 

Izveštaj o politici sećanja, autorke Branke Vierde, u Hrvatskoj analizira “pad Vukovara 18. studenog 1991., ubojstvo obitelji Zec 7. prosinca 1991., operaciju Medački džep 9. rujna 1993., operaciju Bljesak 1. svibnja 1995. i operaciju Oluja 5. kolovoza 1995.”

Autorka je istakla da je na komemoraciji žrtvama Oluje, odnosno proslavi Dana pobede, “došlo do značajne promjene u politici komemoriranja svih civilnih žrtava ove operacije, posebno u usporedbi s 2019., ali i sa svim prethodnim godinama (…) “Obljetnica 2020. obilježena je u pozitivnom smislu govorom koji je premijer Plenković održao na zvaničnoj proslavi u Kninu. Već od prvih riječi njegova obraćanja postalo je jasno da bi taj govor mogao biti drugačiji od većine prethodnih. Izjavio je: ‘Današnji dan obilježavamo u znaku pobjede, zahvalnosti i ponosa, a prožet je pomirbom i pijetetom, koji su temelji budućnosti Hrvatske.’“

Značajni događaj koji obiležava odnos prema politici sećanja u Hrvatskoj je ubistvo porodice Zec. Reditelj Oliver Frljić konstatuje: “Nakon više od dvadeset godina, ime Aleksandre Zec još uvijek je demarkaciona linija u hrvatskom društvu. S jedne strane su oni koji lamentiraju nad pravosudnom farsom koja je poznate ubojice, bez obzira na njihova priznanja i materijalne dokaze, ostavila na slobodi. S druge, pak, oni kojima Aleksandra Zec služi isključivo za uspostavljanje razlike između ’naših’i ’njihovih’ žrtava. U takvoj viktimološkoj dihotomiji ’naše žrtve’ dobivaju mjesta posebnog pijeteta i ’mramor ih se sjeća’, dok ’njihove’ ostavljamo medijskim strvinama, stalno novom prežvakavanju onoga što nacionalno lobotomirana svijest nikako ne može provariti.”

Ova izjava data dvadeset godina nakon njenog zločina, po oceni autorke, “nažalost, još uvijek ilustrira dominantne komemorativne prakse vezane za ratove devedesetih u Hrvatskoj”.

“Obrazloženje takvih praksi temelji se, tako, na ‘viktimološkoj dihotomiji’ kojom se civilne žrtve dijele na ‘naše’ i ‘njihove’, što posljedično ostavlja ‘njihove’ uglavnom zaboravljenima”, konstatuje Branka Vierde.

U raspravi su predstavljeni i delovi izveštaja o politici sećanja u Makedoniji; istaknuto je i to (Vesna Teršelič, voditeljica Documente) da bi trebalo organizovati još niz debata na ovu temu, čiji bi cilj bile i simbolične ratne reparacije.

 

Bojan Tončić