ЕУ можеше да стори повеќе за регионот

Европската унија (EУ) настанала како мировен проект. Во срцето на тој проект се наоѓала идејата за француско-германското помирување и интеграција, а со цел Европа никогаш повеќе да не доживее судир налик на Втората светска војна. Со проширувањето на Унијата, тој интегративен проект се претвораше во технички проект. Идејата за ЕУ како мировен проект беше речиси заборавена, сé до случувањата на Балканот од почетокот на деведесетите години. Тогаш, одеднаш, процесот на европски интеграции во регионот одново стана мировен проект. За луѓето од Балканот, влезот во ЕУ подразбира и одржлив мир во регионот. Гледано од тој агол, забележувам дека ЕУ не му го припишуваше нужно оној ист рецепт кој се покажа делотворен во процесот на помирување внатре во самата ЕУ. Главниот инструмент на транзициска правда во рацете на ЕУ, а кој на некој начин претставуваше и инструмент на помирувањето, беше условувањето на евроинтеграциите со соработката со Хашкиот трибунал. На тој начин EУ му пријде на процесот на транзициска правда на еден доста тесен начин. Во врска со ова тврдење, не би сакала да бидам сфатена погрешно – јас сметам дека Хашкиот трибунал одигра многу важна улога во регионот. Ако се присетите на периодот од раните деведесетти, ќе се сетите и дека всушност Трибуналот беше тој кој создаде простор за расправа за воените злосторства, ја спречи неказнивоста и го запре процесот на заборав на воените злосторства. Mеѓутоа, Трибуналот имаше и сé уште има проблем со проектирање на пораката дека навистина остварува правда. За причините за тоа би можело да се зборува во недоглед, но сакам да кажам дека навистина сум зачудена што ЕУ не се вклучи позначително во иницијативите на полето на ресторативната правда. Таквите иницијативи во својата суштина се многу поблиску до целите на обновата на општествените односи, кои се во срцевината на самото помирување.

Ќе го завршам излагањето со она што и првично имав намера да го кажам – а тоа е моето видување на најважните достигнувања на транзициската правда во последните петнаесетина години. Тие се огледуваат во делиберативните и партиципативните аспекти на транзициската правда [1], и овој Форум[2] ги одразува и двата принципа. Делиберацијата всушност значи расправа. За сите елементи на транзициската правда во регионот се расправа жолчно: за фактите на злосторствата, за нивниот контекст, за тоа дали транзициската правда би требала да биде регионална или национална. Не навлегувајќи во самите прашања, битно е што расправа несомнено се води. Тоа, само по себе, е голема работа, токму како и учеството во таа дебата. Мислам дека тука треба да се осврнеме и на големата улога која ја одигра либералното општество во смисла на промоција на идејата за соочување со минатото. Само сакам да додадам – како куса фуснота – дека не сите сегменти на цивилното општество во регионот дадоа придонес во тој процес. Наспроти нив, овој форум ја демонстрира и партиципативната димензија на транзициската правда. Мислам дека одржувањето на ваква граѓанска дебата, а особено фактот дека во неа учествува сѐ поголем број претставници на институциите на државите од целиот регион треба да нѐ охрабри сите нас. Таа всушност ја означува клучната промена во контекстот на целиот процес на транзициска правда.

Како да се дефинира помирувањето

Mоја задача е да го дефинирам помирувањето, но всушност целото мое излагање ќе се однесува на тоа зошто не сум во состојба да го сторам тоа. (…) Помирувањето е многу значаен концепт, бидејќи воедно е и показател на успехот на транзициската правда. Така, честопати може да слушнеме проценки за делотворноста на Хашкиот трибунал, и тие се воглавно изразени во апсолутни категории: на пример, дека Хашкиот трибунал на крајот не доведе до помирување во регионот. Наспроти тоа, мнозина други ќе тврдат дека Трибуналот сепак постави одредена основа за помирувањето, како што е утврдувањето на правната вистина. Меѓутоа, концептот на помирувањето е далеку покомплексен од тоа. Многу полесно е да се каже што не е помирување. Мислам дека е многу интересно и тоа што некои од претставниците на државните институции и на цивилното општество овде го изнесоа тврдењето дека помирувањето не е политика на „простување и заборав“, ниту пак некаков вид на релативизација на одговорноста или на изедначување на вината – што ги одразува и ставовите содржани во поголемиот дел од стручната литература од оваа област.

Доколку во речник ги погледнеме синонимите на поимот помирување, тие ќе ни ја откријат вистинската комплексност на тој концепт. Помирувањето се однесува на обновата на пријателските односи, на приближувањето на личните погледи и ставови и на воспоставувањето на конзистентност. Но, токму тие аспекти се наметнуваат како особено тешки и проблематични по извршени масовни злосторства. Како можеме да бидеме сигурни дека обновувањето на пријателските односи е нешто кон што треба да се стремиме, доколку тие односи на крајот довеле до судири и страдања? Што е тогаш суштината на помирувањето? Во неговата суштина се односите, и струката го посматра низ хоризонталните, човечки односи на групите и на поединците, и низ вертикалните односи кои постојат меѓу заедниците и институциите. Тоа можевме да го видиме и на примерот на Северна Ирска. Оттука, довербата треба да се изгради не само помеѓу заедниците, туку и помеѓу луѓето и институциите. Тоа се две сцени на помирувањето – општествената и институционалната. Но, како да се дојде до него? Доколку помирувањето е засновано на односи втемелени на доверба, тогаш кој е патот кој нѐ води од состојба на недоверба и страдање кон доверба и помирување? Трагањето по одговорите во стручната литература тука станува многу попроблематично. Бидејќи немаме многу време, би сакала да се фокусирам на една конкретна идеја од стручната литература, која ми делува многу интересно. Станува збор за значењето кое вистината и фактите го имаат во процесот на помирување. Како тие ни помагаат да дојдеме до некој вид на помирување? Бројни автори зборуваат за создавање на когнитивна дисонанца која го ублажува когнитивниот догматизам. Како овој концепт се трансформира во разбирање на процесот на помирување во постконфликтен контекст? Во контекстот на криминалното наследство, когнитивната дисонанца имплицира дека процесите на кажување на вистината и на утврдувањето на фактите можат да доведат до извесна несигурност и сомничавост во исправноста на нечии (или своите) цели и идеали. Што тоа значи во практиката? Доколку се осврнеме на патот кој го минавме во поранешна Југославија, ќе забележиме одредено придвижување во разоткривањето на велот на целосното идеолошко одрекување, кое го одбележи повоениот период на деведесеттите. Споровите во врска со фактите за сторените злосторства, т.е. преиспитувањето на „исправноста“ на едната страна, доведуваат до одредени сомнежи во сите тврдења кои се наоѓаат во темелите на когнитивната дисонанца. Тука треба да се нагласи дека претпоставката за невиност на „својата“ страна беше една од најголемите пречки за процесот на помирување и признавање на жртвите на „другата“ страна. Иако за жртвите во регионот се говореше многу, различните етнички групи воглавно се занимаваа само со своите жртви. Покрај тоа, она што концептот на помирување го чини тежок за прифаќање е и проширувањето на јавната дебата која тогаш ги надминува рамките за фактите за сторените злосторства, и која сега ги вклучува и разгледувањето на мотивите, политичката динамика и сл.

Ќе го затворам овој дел за помирувањето со еден цитат од Мајкл Игнатиеф: „Вистината и фактите служат за стеснување на рамката на дозволени лаги за минатото“. Во согласност со ова, доколку зборуваме за сето она што е неопходно за успешно помирување, би забележила дека настанала одредена когнитивна промена, промена во начинот на кој луѓето размислуваат за злосторствата, а особено за злосторствата на својата етничка група, сторени во нивно име. На крајот, прашањето на помирувањето е многу контекстуално. Предусловите за успешно помирување несомнено ќе се разликуваат од една до друга постконфликтна област. (…) Тука ќе го цитирам Aлекс Борејн, кој рече:„Помирувањето не може да биде концепт кој, налик на слика, може да се закачи на ѕид.“ Со други зборови, помирувањето не е нешто статично, туку претставува цел еден процес. Моето истражување сугерира дека, во комплексните постконфликтни окружувања, помирувањето не ги вклучува само страните во судир од времето на конфликтот, туку дека е потребно тој паралелно да се одвива и внатре, кај секоја страна на конфликтот. Во тој процес, соочувањето со криминалното наследство во рамките на самата група е клучно. Кога експертите зборуваат за концептот на помирувањето, тие всушност зборуваат за признавањето и за простувањето. Стенли Коен, еден од најфасцинантните автори на литературата за прашањата на вистината, признавањето и помирувањето, смета дека тоа е сепак „радикален начин на соочување со минатото“. Некои други автори изнесуваат поумерени ставови, тврдејќи дека помирувањето никогаш не може да биде целосно. Меѓутоа, и таквиот пристап го одразува фактот дека помирувањето претставува процес. Тоа никогаш не е потполно и никогаш не ги вклучува сите припадници на страните во судир. Секогаш ќе постојат поединци кои цврсто ќе се држат до своите тврдо вкоренети ставови. Целиот овој процес никогаш не ги вклучува сите димензии на помирувањето, барем не во целост, и веројатно никогаш не може да биде целосно симетричен и реципочен, гледано низ призма на секоја од страните. Но, помирувањето треба да се дефинира и преку одржливиот процес на надминување на сите пречки кои ги поставуваат културата, расата, верата и политичката ориентација. Би додала дека процесот на помирување примарно се одвива преку комуникацијата, а веќе претходно говорев за значењето на комуникацијата и делиберацијата. Всушност, само можам да кажам дека нема едноставни одговори на прашањето „што е помирувањето“, а би рекла и дека на прашањето за „доброто помирување“ е уште потешко да се најде одговорот. Развојот на ситуацијата на Балканот ни говори дека одговорот очигледно не може да биде изразен во апсолутни категории. Овде ќе се повикам на Галтунг, кој смета дека целото ова прашање всушност се однесува на коегзистенцијата. Луѓето можат да живеат едни со други, а притоа да немаат никакви меѓусебни односи. Оттука е јасно дека секој вид помирување бара нешто повеќе во смисла на соработка која ги надминува етничките поделби, односно границите кои се повлечени со колективното страдање. Собирите каков што е и овој се во состојба да ни помогнат подобро да сфатиме како би можело да изгледа помирувањето во овој регион, и во тоа, барем делумно, се огледува и значењето на неговиот придонес во целокупниот процес. Струката е во тој поглед едногласна: одделните заедници го „преведуваат“ концептот на помирување во својата стварност на многу различни начини. На пример, во Чиле, за успешното окончување на процесот на помирување беше важно да се прикажат имињата на жртвите на семафорот на еден стадион, како јавно признавање на нивното страдање – и тоа токму на местото на кое тоа страдање се случи. Не можам да ви дадам јасен одговор за тоа што би можело да подразбере помирувањето на западниот Балкан, но би сакала да сугерирам дека и самото значење на помирувањето е нешто со што треба да се бави, како низ призма на моменталните политички и други предизвици, така и во контекст на наследтсвото на бројните злосторства кои се извршени овде.

 Dr. Denisa Kostovicova

Aвторката е виш предавач на Лондонската школа за економија и политички науки (The London School of Economics and Political Science), Велика Британија

 [1] Paper A deliberative and participatory aspect of transitional justice of Denisa Kostovicova is part of forthcoming publication and is available in English only.

[2] Speech at The Ninth International Forum for Transitional Justice in Post-Yugoslav Countries, May 17-18, 2013, Jahorina, Bosnia and Herzegovina.