Дебатите за помирувањето во Сараево и Белград- резиме

Дебатите за помирувањето, кои се одржаа неодамна во Сараево и Белград, покажаа дека најголемата моќ во пренесувањето на пораките на помирувањето ја имаат уметниците, додека академската заедница најмалку учествува во овој процес

Двете дебати, кои се одржаа во Сараево (7.12.2012) и во Белград (13.12.2012), во организација на Коалицијата за РЕКОМ, беа посветени на едно централно прашање: како понатаму до помирување во регионот, и кои се оние кои треба да бидат негови главни промотори со моќ да ги поттикнат оние делови на општеството кои досега беа незаинтересирани да се вклучат во процесот. Дебатите беа организирани со угледни членови на уметничката и академската заедница во двете средини, кои дискутираа за тоа како понатаму во процесот на помирување, за слабите точки во досегашниот ангажман, и како од своја страна може да допринесе процесот за РЕКОМ.

Учесниците и учесничките во двете дебати дојдоа до исти заклучоци: имено, во процесот на помирување клучна е улогата на уметноста, која поседува најголем капацитет за емпатија, разбирање и прифаќање на страдањата на другите, што се впрочем незаменливи и најсилни инструменти во прифаќањето на тешкото минато и на потребата за помирување.

При отворањето на собирот во Сараево, режисерот Дино Мустафиќ рече дека „владеачките политики во регионот редовно манипулираат со фактите, ги слават злострониците како херои и негуваат заборав, затоа што на тој начин ја продолжуваат својата моќ и ја одржуваат политичката позиција“, но и дека „постојат многу вредни литературни, филмски, театарски, музички и сликарски дела кои негуваат еден посебен вид на креативно сеќавање, со што воедно се освојува простор за ослободување од минатото сфатено како тескоба, и од минатото како зло и крв.“ Мустафиќ констатираше дека „во некоја идна платформа на помирување ќе мора да се негува емпатијата“, како и дека е неопходна реформа и на образовниот систем, кој претставува „некој вид на институционален заборав“.

Актерот Емин Браво рече дека емпатијата е клучна за процесот на помирување. „Доаѓањето до мир претпоставува правда, а кога ќе се воспостави правдата, тогаш помирувањето станува можно, а за да дојде до помирување нужна е доверба, а се чини дека сето тоа почива токму на емпатијата. И како да се дефинира таа, како фактички да се институционализира? Да се стори нешто за да секој поединец поверува во нејзините заклучоци, да дојде до мир со самиот себе како жртва, а сопствените духови да се смират, за да настане некаков вид на катарза, и да дојде до емпатија, односно сето тоа да се сфати од позицијата на другиот, сѐ што тој преживеал, да се влезе во чевлите на другиот, не само со сфаќање на страдањата, туку тоа и емотивно да го прифати. Ми се чини дека тоа е целта на сиот овој потфат, како што е и цел на РЕКОМ, но и на сите иницијативи од ваков вид. Во таа смисла, ми се чини дека уметничката заедница до емпатија не доаѓа користејќи го целиот овој ланец, туку на најдиректен начин. Но, клучно е тука да се знае дека ова е исклучителна работа, која е тешко да се институционализира. А мислам дека постојат институции за тоа, а според мене тоа е токму уметноста, па еве и јас зборувам од сопствената позиција, односно од позиција на театарот, како за институционализирана емпатија“, заклучи тој.

Андреј Носов, студент, режисер и директор на фондацијата Хартефакт, рече дека во последните четири-пет години постои цела низа на уметнички дела кои се занимаваат со минатото, но дека главниот проблем е како тие да се направат видливи во општеството.

Актерот Бранко Цвејиќ, во рамки на дискусијата која се одржа во Белград, истакна дека уметничките кругови речиси никогаш немале проблеми во ширењето на мисијата на помирување во рамки на театарските и другите уметнички заедници, но дека вистинскиот уметнички предизвик е „симнувањето од сцената и продолжувањето на ’информирањето’ за минатото.“

Режисерот Стеван Бодрожа се согласи дека моќта на уметноста да влијае врз подигнувањето на свеста кај луѓето е огромна, но дека театарот во смисла на својата масовност, односно бројот на луѓе до кои може да допре, не може да се споредува со телевизијата, естрадата и со Интернетот. Сепак, таа може да ја смени онаа личност која го консумира театарот, да ја трогне и кај неа да предизвика катарза. Учесниците на двата собира заклучија дека во иднина треба да се размислува за формите на уметност кои можат да допрат до што поголем број луѓе, а беше предложено и идните дебати за помирувањето да се покренуваат во вид на фестивали, како што е, на пример, белградскиот фестивал „Слободна зона“.

Наташа Кандиќ, основачката на Фондот за хуманитарно право, рече дека „уметничката заедница во овој миг е единствена по тоа што може, далеку повеќе од другите заедници, односно другите групи на цивилното општество, професионални групации, да постигне многу во смисла на соочувањето, помирувањето и приближувањето на различните видувања на она што се случи во минатото, според еден минимум за кој сите ќе можеме да кажеме: тоа е тој минимум за кој сите имаме искристализиран став.“

Објективни пречки: недовербата

На двата собира, учесниците заклучија дека огромна пречка за помирувањето е фактот што сите општества во регионот, во голема мерка ги глорификуваат воените злосторници како херои и ги негираат злосторствата сторени над другите народи, иако за тие злосторства сега постојат и неспорни докази. Според учесниците, придонес за тоа дадоа и серијата ослободувачки пресуди на Меѓународниот кривичен суд за бивша Југославија (МКСБЈ). Додека одделни учесници ценеа дека тие му нанеле непоправлив удар на процесот на помирување, мнозинството сепак се сложи дека судските процеси имаат своја логика која се базира на доказна постапка, но дека нивниот исход, во никој случај, не значи дека немало злосторства и жртви. Тоа е пораката која мора да стаса и до пошироката јавност, како и фактите кои се изведени и докажани пред МКСБЈ (и пред националните судови), а кои зборуваат за постоење на злосторства и за страдања; со самото тоа, тие можат да придонесат за подобро разбирање на страдањата на „другите“, па консеквентно и на процесот на помирување.

Милош Шолаја, филозоф од Факултетот за политички науки во Бања Лука, рече дека помирување на општествено ниво не само што нема, туку не може ни да постои, заради присутната недоверба меѓу народите. По хашките пресуди за Готовина и Харадинај се загуби и најмалото ниво на доверба. Иако на индивидуално ниво доверба може да се најде, Шолаја не гледа никаква смисла во инсистирањето да се дојде до помирување, затоа што довербата на ниво на колективитети веќе не е возможна. Тој додаде дека е ова особено изразено во руралните краишта.

Политикологот Владе Симовиќ го истакна проблемот на партикуларитет кој во БиХ постои во сите сфери на животот и во сите професионални и етнички заедници. Според него, тој проблем не може ниту да се негира ниту да се решава со промени „одозгора“, туку дека е нужно да се тргне од нивото на помалите заедници кои се индоктринирани со образовниот систем и со јавниот политички дискурс. Промената на учебниците и формирање на комисија за вистината се единствените нешта кои би можеле да поттикнат промени, заклучи тој.

Филозофот Влада Милутиновиќ смета дека „клучниот проблем е во тоа што воената жртва на некој начин се поврзува со колективната вина. Бидејќи кај обичните луѓе постои перцепција дека секое злосторство е поврзано со колективна вина, па со тоа и со одредена колективна казна, оттука и настојувањето таа вина да се отфрли, па така ако вина не постои, тогаш и казната се смета за неправедна.“ Тој оценува дека е нужно да се избегне прашањето на колективна вина.

Потреба од нови актери на помирувањето

Весна Пешиќ, во Белград, изјави дека е неопходно да се пронајде онаа длабочина во самото општество, во која можеби постои најголема мотивација за продолжување на процесите на помирување. Мустафиќ додаде дека е „точно дека таму може да се најде најголем интерес за помирувањето и за соочувањето со минатото.“

Златиборка Попов Момчиловиќ, од Филозофскиот факултет во Источно Сараево, ги изложи резултатите од истражувањето во врска со изградбата на помирувањето во БиХ, спроведено во соработка со Универзитетот од Единбург. На прашањето „кои актери се значајни во изградбата на помирувањето и довербата на ниво на целата земја“, граѓаните и граѓанките ширум БиХ се изјасниле дека најголема верба имаат во образовните институции, во наставниците и наставничките, и тоа во луѓе кои не се националисти, додека недовербата е најголема во однос на организациите кои ги застапуваат жртвите.“ На дното на скалата се новинарите и новинарките, како и политичарите и политичарките, заклучи Попов Момчиловиќ.

Политичари, да или не

Адвокатот Драган Пјевач изнесе мислење дека довербата во политичарите е ниска, и дека иако „некои политичари се обидуваат да го искупат својот грев од минатото, што е принципиелно во ред, и за што им даваме поддршка“, сепак станува збор претежно за „евтино мудрување“. Сепак, „важно е Србија повеќе да не војува и тоа е главна задача на српските елити. Ни треба мир со соседите, мир со светот и мир меѓу нас самите. Според мене ова е мерката на патриотизмот и љубовта за татковината“, заклучи тој.

Драматургот и писателка Љубица Остојиќ говореше во Сараево дека сите досегашни напори на политичарите во насока на помирување делувале премногу „апстрактно“. „И покрај мојата најдобра волја, не можам да ги замислам овој Јосиповиќ или овој Тадиќ како пукаат во луѓе, убиваат или измачуваат, а потоа се извинуваат во име на државите, народите и слично. А оној кој е вистински убиец, мачител и така натаму, тој нема да ја најде својата жртва или жртви и нема да се извини“, рече таа, и додаде дека е неопходно да се види како младите луѓе размислуваат за помирувањето и дека треба да се најде начин да им се пријде за да се анимираат за овој процес.

Винсент Дегерт, амбасадор во Делегацијата на Европската комисија во Србија, рече дека „нашиот труд треба да биде насочен кон соработката на политичарите“, и дека во таа смисла беа вложени значајни напори кои испратија силни и симболички пораки, како што беше, на пример, средбата на Јосиповиќ и Тадиќ во Вуковар.

Професорката Весна Ракиќ Водинелиќ имаше спротивно мислење и рече дека помирувањето на двајцата претседатели било „нивна персонална работа во која, на никаков начин, не беа инволвирани другите институции, ниту од Република Хрватска, ниту од Република Србија“, така што станува збор за своевидна естрадна политика која не остави никаква значајна трага. И голем број други учесници, исто така, изразија скепса во поглед на очекувањето политичарите да бидат носители на процесот на помирување. „Очигледно, 21 век веќе не е време на некаков гест како оној на Вили Брант, а некој сличен на него не се гледа на хоризонтот, кога станува збор за нашите политичари“, рече Мустафиќ, кој додаде дека „клучот лежи во образованието и во работата со младите, кои се веројатно онаа целна група, некој кому ние мораме постојано да му се обраќаме.“

Значење на образованието и будење на академската заедница

На двете дебати се дојде до единствен заклучок и во однос на пасивноста на академската заедница по прашањето на помирувањето. Саша Мадацки, директор на Центарот за човекови права во Сараево, истакна дека проблемот на академската заедница е во тоа што таа „не постои како тоталитет“, дека станува збор за „изолирани помали групи, сега веќе не по етнички клуч, туку изолирани во смисла на своите хабитати, како на пример на заедница на правници или историчари“, а меѓу нив не постои никаква размена, ниту дијалог. „Ние не знаеме како кој предава, какви содржини им пренесуваме на тие генерации. Оваа е пример на своевиден апартхејд во училиштата“, рече Медацки, и нагласи дека на самата академска заедница и е потребно отворање и критичко преиспитување, за да воопшто може да се тргне кон преиспитување на содржините кои им се пренесуваат на младите луѓе.

Наташа Кандиќ рече дека можностите на невладините организации во процесот на помирување се ограничени, а дека поименичниот попис на жртвите е наголемиот придонес кои тие можат да му го дадат на овој процес. До промена на учебниците мора да дојде како резултат на иницијативите на самите институции, зошто во спротивно тоа нема да има никаков ефект.“ Што се однесува до академските заедници, тие можат да сторат многу повеќе, а нивна главна обврска е да ги утврдат научните факти. Проблемот е во тоа што на овие простори никогаш не постоеле научно утврдени факти, но секогаш доминирале политичките факти. Ако ние [невладините организации] ги утврдиме форензичките факти, тогаш постојат реални шанси да се дојде и до научни сознанија кои според редот на нештата се над судските факти. Форензичките податоци го смалуваат просторот за лаги, манипулации и фалсификати, и тоа е минимум, но истовремено и максимум од кој можеме да тргнеме и кој потоа ќе не води кон некаква доверба. Ете, јас тука ја гледам улогата на академската заедница. Таа може да даде многу попрецизни одговори од оние кои ги дава цивилното општество“, рече Кандиќ.

Тања Шљивар рече дека „клучниот проблем треба да се бара во семејството, во медиумите и во училишниот систем. Овие три механизми функционираат така силно и солидарно во секој од ентитетите во БиХ и во целиот регион, што помирувањето нема да дојде во предвид доколку не се тргне од овие три основни нивоа“.

Во Блеград Кандиќ заклучи: „Ние, невладините организации, како и уметничките заедници, не можеме да бидеме носители на чинот на јавно признавање на жртвите. Ние тоа не можеме да го сториме, затоа што не можеме да ги замениме државните институции во признавањето на жртвите. Јавните сведочења на жртвите имаат смисла, но ќе ја имаат сета своја сила само ако се организирани од државните институции. Мораме да сме свесни за ова, но и за тоа дека ние можеме и да поттикнуваме, постојано, па така да помогнеме и други да станат промотори.“

Значењето на судската правда

На дебатата во Белград покрај уметниците, научниците и професорите, учествуваа и неколкумина амбасадори. Тие зборуваа за значењето на судската правда, но и дека стварноста сведочи дека таа е недоволна кога станува збор за помирувањете, затоа што, како што нагласи амбасадорот на Швајцарија Жан Даниел Рух „правото на правда е само еден аспект кога станува збор за потребите на жртвите“. Амбасадорот Винсент Дегерт нагласи дека владеењето на правото за Европската Уније е „вредност за која не се преговара, и ние се потпираме на неа, дури и наспроти изненадувачките пресуди кои ги слушнавме од меѓународниот суд.“ Тој рече дека следниот чекор треба да биде во насока на вложување во училиштата и во образовните програми, на што веќе се работи.

Професорот по право Зоран Пајиќ, и во Сараево и во Белград, говореше за расчекорот кој евидентно постои меѓу судските пресуди и очекувањата на жртвите, но нагласи дека правдата и сатисфакцијата на жртвите (првенствено низ пристапот за правото на репарација) го отвораат патот кон помирувањето. Професорот Милан Подунавац се сложи со професорот Пајиќ дека регионот е навистина оптоварен со негативно наследство, како и со непостоење на критичка рефлексија, и додаде дека кога станува збор за Србија, проблемот е уште покомплексен. Српското општество е, според него, дополнително оптоварено и со фактот дека е постдиктаторско, но и поразено општество. “Поразените општества се соочуваат со огромен проблем во смисла на обликување на некој вид на темелен политички консензус во чии рамки нема да има политичка битка, политички натпревар, односно во чии рамки се обликува согласноста за темелните вредности на тоа општество“, рече Подунавац, образложувајќи ги клучните пречки кои стојат пред процесот на помирување со соседите.

Голем број учесници на двата собири заклучија дека постои многу ниска доверба и во здруженијата на жртвите. Пајиќ и Кандиќ нагласија дека политичарите ги злоупотребуваат овие здруженија, па затоа тие не можат да бидат носители на процесот на помирување. Тања Шљивар го наведе „поразителниот“ пример во кој „претседателката на Здружението на мајките на Сребреница и честиташе на Хрватска за ослободителните пресуди за генералите Готовина и Маркач. Кога некој кој претставува симбол на цивилните жртви не ги прифаќа другите цивилни жртви, помислувам дека остварувањето на тоа помирување е навистина, навистина ужасно, ужасно далечно“.

Јелена Грујиќ