Histori të pa treguara të dëbimeve me dhunë në Kroaci gjatë luftës

“Nuk mund ta besoj se të gjitha këto më ndodhën mua. Vërtet. Mendja ime s’e kupton dot këtë,” tha 64-vjeçarja Slovenka Marinkoviç ndërsa rinte ulur në apartamentin e saj komod në qytetin bregdetar kroat të Splitit, shtëpia nga e cila ajo u dëbua me dhunë gjatë kohës së luftës.

“Për qëllimet e padisë, mjeku më kërkoi të përshkruaja se si u ndjeva në momentin që po ndodhte kjo gjë në apartamentin tim. Po qaja vetëm duke e menduar këtë. I thashë: Thjesht e vë veten në një pozitë që kjo nuk po më ndodh, përndryshe do të çmendem,” shtoi ajo.

Marinkoviç ishte një nga viktimat e shumta kroate që u detyruan, ndonjëherë me dhunë ekstreme dhe mbi të gjitha në mënyrë të paligjshme, u dëbuan nga apartamentet e tyre nga ish-Ushtria Popullore Jugosllave, JNA, gjatë viteve 1990.

Shumica e të dëbuarve ishin gra që jetonin vetëm me fëmijët ose të afërmit e moshuar – dhe pjesa më e madhe ishin serbë.

Nën regjimin socialist jugosllav të drejtat e pronës private ishin të kufizuara. JNA kishte në pronësi rreth 35,000 apo 40,000 apartamente dhe shtëpi në Kroaci, për të cilat ajo u dha të drejta për t’i trashëguar ato punonjësve të saj.

Kur shpërtheu lufta në vitin 1991, ushtarë kroatë dhe vullnetarë të armatosur, ndonjëherë të ndihmuar nga policia ushtarake, hynë me forcë në shumë prej këtyre shtëpive dhe nxorën jashtë banorët, duke synuar kryesisht, por jo ekskluzivisht serbët.

Disa nga këto dëbime u kryen në bazë “të vendimeve nga Ministria e Mbrojtjes për përdorim të përkohshëm” të apartamenteve, por disa u kryen në mënyrë krejtësisht të paligjshme, nën kërcënimin e armës.

Duke qenë se shumica e njerëzve të përfshirë në kryerjen e dëbimeve ishin ushtarë aktivë ose rezervistë, policia u shpreh se nuk kishte juridiksion mbi këtë çështje, duke ia lënë gjithçka policisë ushtarake, të cilët dënuan shumicën e tyre.

Numri i njerëzve që u nxorën me forcë dhe në mënyrë të paligjshme nga shtëpitë e tyre në mes të viteve 1991 dhe 1997 mbetet i panjohur, por disa OJQ që merren me këtë çështjen, shprehen se numri arrin në rreth 10,000.

Edhe pse disa prej tyre më vonë u kthyen në shtëpitë e tyre pas vitesh të tëra lufte ligjore, të tjerët nuk i morën kurrë pronat e tyre dhe u larguan përgjithmonë nga Kroacia.

Por shumica e atyre që ishin me fat dhe mjaftueshëm këmbëngulës në fushatat e tyre ligjore për të marrë mbrapsht shtëpitë e tyre nuk morën kurrë ndonjë kompensim për pasuritë e vjedhura nga apartamentet – dhe asnjë prej tyre nuk u kompensua kurrë për stresin dhe problemet shëndetësore që vuajtën si rezultat i dëbimit.

Kërcënime me vdekje dhe mësymje me armë

Slovenka Marinkoviç, e cila ka lindur në qytetin serb të Leskovacit, u shpërngul në Split në vitin 1972 me bashkëshortin e saj, i cili ishte oficer i JNA-së. Ajo u nda nga ai në vitin 1987 dhe ai u largua nga Kroacia me JNA-në në vitin 1991 në fillim të luftës, duke ia lënë asaj apartamentin.

Vajza e saj 18-vjeçare gjithashtu u largua nga Spliti në vitin 1991, duke u regjistruar në shkollë në Beograd, e ndjekur nga vajza e saj e vogël, e cila shkoi gjithashtu në Serbi të jetonte me gjyshen e saj pasi u kërcënua me përdhunim dhe vrasje në telefon disa herë për shkak se babai i saj ishte një oficer i JNA-së.

Marinkoviç kaloi shumë stres edhe vetë. Linja e saj telefonike u shkëput dhe ajo u akuzua nga kolegët e saj në farmaci “se kishte ndihmuar rebelët serbë në qytetin e Kninit”.

Ajo tha se në vitin 1993 pasi një përpjekje të dështuar nga një grup ushtarësh për të marrë apartamentin e saj, të cilën ajo arriti ta ndalonte duke u bashkuar me fqinjat e saj femra. Por më vonë atë vit, njësia e Forcave Kroate të Mbrojtjes, HOS, e cila kishte marrë emrin e komandantit fashist të kohës së Luftës së Dytë Botërore Rafael Boban, u bë më aktive në kryerjen e dëbimeve të jashtligjshme me dhunë nga shtëpitë.

Sipas Marinkoviç dhe Tonci Majiç, një aktivist vendas i cili u përpoq të ndalonte dëbimet, njësia drejtohej nga komandanti i tyre Ivan Perkusiç, i njohur ndryshe si “Barba”. rruga Rudjer Boskovic, pranë apartamentit të saj, ishte epiqendra e veprimtarisë së njësisë së Rafael Boban, ku ata dëbuan me dhjetëra familje dhe ku sot është ngritur një monument i njësisë.

Kur Perkusiç dëboi një nënë dhe vajzën e saj të vogël nga një kat i sipërm në ndërtesën e Marinkoviçit, duke e detyruar gruan të dilte jashtë me armën te koka, ajo tha se më pas luftëtarët e tij më pas e shndërruan apartamentin në një qendër për shitje droge dhe kumar të paligjshëm dhe ajo e kuptoi se së shpejti ai do të vinte edhe te dera e saj.

Kur Perkusiç dhe bashkëpunëtorët e tij të armatosur trokitën në derën e saj në shkurt të vitit 1994, ajo nuk pranoi ta hapte derën, por ai e theu derën dhe hyri gjithsesi. Njëri prej tyre lajmëroi policinë dhe dy policët arritën, por ata nuk mundën të bënin asgjë për ta ndihmuar atë.

“Ata policët e gjorë… Isha shumë e zemëruar. Po debatoja me policët. Isha shumë e nervozuar dhe policët më thanë: ‘Ju lutemi! Ju lutemi shumë, mos lejoni t’ju vrasin. Mund të ndodhë gjithçka,’” tha Marinkoviç.

Për shkak se ishte e zemëruar, Marinkoviç u tha atyre se qytetarët kroatë “nuk do të kenë kurrë një shtet” nëse ata do të silleshin kështu. Njëri nga ushtarët u afrua ta godiste dhe Majiç i doli në mbrojtje, duke thyer hundën gjatë kësaj.

Marinkoviç dhe Majiç u morën nga ushtria paraushtarake dhe u çuan në burgun ushtarak Loran në Split, ku civilë serbë u torturuan gjatë luftës, në bazë të vendimeve të gjykatave, por u liruan disa orë pas ndërhyrjes së zv/ministrit të mbrojtjes Goran Dodig.

Ata u përpoqën të ktheheshin përsëri në apartamentin e Marinkoviç, por atje kishte shumë ushtarë duke vjedhur gjërat e saj me vlerë.

“I thashë policisë ushtarake se ata njerëz po vidhnin gjërat e mia dhe pyeta nëse ishte normale që ata thjesht rrinin dhe shikonin. Njëri prej tyre më pyeti nëse kisha fatura për ato gjëra. E pyeta se cilat gjëra dhe ai thjesht tha se të gjitha ato i përkisnin Kroacisë,” risjell në mendje ajo duke qeshur me ironi.

Dodig i ndihmoi ata të organizonin një takim me kreun e policisë ushtarake, Mate Lausiç, por ai nuk pranoi t’i ndihmonte.

“Kur i thashë se ushtari që më kishte zënë shtëpinë duhej të nxirrej, ai tha: ‘Jo, znj. Marinkoviç, unë nuk kam asnjë të drejtë morale të dëboj një ushtar kroat nga shtëpia juaj,'” tha ajo.

Ajo e mori përfundimisht apartamentin e saj gjashtë vjet më pas, në vitin 2000, duke fituar një çështje gjyqësore kundër ish-ushtarit që jetonte atje. Ajo mori gjithashtu kompensim për sendet e saj të dëmtuara dhe të vjedhura, si edhe një rimbursim për qiranë që pagoi ndërsa nuk jetonte në shtëpinë e saj.

Ajo nisi gjithashtu një çështje duke kërkuar dëmshpërblim për ankthin mendor të shkaktuar nga i gjithë incidenti – personi i parë dhe i vetëm që e ka bërë këtë gjë. Edhe pse ajo shpërblye me rreth 10,000 euro nga gjykata komunale e Splitit, gjykata e qarkut dhe gjykata e lartë vendosën kundër saj, duke thënë se incidenti nuk do të kishte një ndikim të përhershëm në gjendjen e saj mendore.

“E tmerrshme! Ishte e tmerrshme,” tha ajo. “Ajo që më ka shqetësuar gjithmonë është fakti që ata sillen sikur s’ka ndodhur asgjë. Ata sugjrojnë se gjithçka shkonte shumë mirë, se njerëzit ishin lënë të jetonin normalisht dhe se askush nuk kishte ndonjë problem.”

‘Papritur u bëra e padukshme’

Slobodanka Postiç, një mësuese 71-vjeçare e gjuhës angleze, polake dhe ruse, dikur punonte si përkthyese në akademinë ushtarake të JNA-së në Zagreb – deri në vitin 1991, kur të gjithë humbën punët e tyre pasi akademia u mor nga Ministria Kroate e Mbrojtjes.

Përveç përpjekjeve të shumta për të gjetur një punë të re, ajo pa disa nga miqtë dhe të njohurit e saj t’i kthenin krahët për shkak të prejardhjes së saj të përzierë etnike.

“Kuptova se kush ishin miqtë e mi, sepse një numër njerëzish thjesht s’më shikonin më. Papritur u bëra e padukshme,” tha Postiç.

Në vitin 1992, fëmija i saj shkoi të jetonte me miqtë e familjes në qytetin polak të Krakovit. Një vit më pas, Postiç vizitoi Krakov me partnerin dhe mamanë e saj, por sapo mbërriti atje, mori një mesazh ku e lajmëronin se disa ushtarë kishin hyrë me dhunë në apartamentin e saj.

Ajo dhe partneri i saj u kthyen në Zagreb të nesërmen në mëngjes, por ishte tepër vonë.

“Mbërritëm në apartament gjatë natës. Brava ishte ndërruar. I ramë ziles. Derën e hapi një grua dhe ajo tha se apartamenti i ishte dhënë asaj,” tha ajo.

Ajo i tha gruas dhe disa ushtarëve që ishin në apartament se ai ishte i saji dhe se ajo nuk kishte ndërmend të largohej që aty. Një grup prej shtatë ose tetë burrash të armatosur erdhën, i futën ata brenda dhe filluan t’u bënin pyetje.

“Për shkak se përktheja në rusisht dhe polonisht, kisha një tastierë kompjuteri me alfabetet ruse dhe polake, me të gjitha shkronjat. Për ta, kjo ishte një provë që kisha mesazhe të koduara,” tha ajo me një buzëqeshje të vogël.

Postiç tha ajo shkoi në apartament me një dokument që vërtetonte se ajo ishte pronarja e apartamentit, por dokumenti iu mor dhe policia e cila erdhi më vonë nuk mund të hynte në apartament dhe për pasojë tha se ata nuk kishin juridiksion mbi këtë çështje.

Ajo shkoi në Ministrinë e Mbrojtjes, ku një grua që punonte atje i tha: “Po të isha në vendin tënd, do të largohesha nga Kroacia.” Më pas, ndërsa aplikonte për të marrë asistencë sociale, duke qenë se ishte prind i vetëm pa punë dhe një banesë të përhershme, nëpunësit e zyrës i thanë se ajo duhet të ndërronte adresën që të merrte postën, gjë e cila do të bënte që ajo të humbte të drejtën e pronësisë së apartamentit të saj pas gjashtë muajsh.

Kur ajo ishte në gjykatën komunale, duke paraqitur disa dokumente për çështjen e saj, një zyrtar i gjykatës i tha dikujt tjetër: “Do të vij sapo të mbaroj punë me këtë gruan çetnike.”

Kujtime dhe libra të humbur përgjithmonë

Disa muaj pasi Postiç u dëbua nga shtëpia e saj, një fqinjë i telefonoi asaj për t’i thënë se disa persona po nxirrnin gjërat e saj nga apartamenti. Kur mbërriti, ajo pa burra me uniformë duke ngarkuar gjërat e saj nëpër kamion.

Kur i pyeti se ku po i çonin, njëri prej tyre u përgjigj: “Zonjë, ju duhet të vriteni dhe jo t’ju jepet një përgjigje se ku po çohen gjërat tuaja.” Më pas një ushtar hodhi jastëkun e fëmijës së saj nga kati i parë i apartamentit të saj për ta tallur atë, ndërsa një ushtar tjetër i ri i mbushi xhepat me vezët e saj Kinder.

Edhe pse i thanë se pjesa më e madhe e gjërave të saj, përfshirë një koleksion i rrallë fjalorësh që ajo i përdorte për punën e saj, ishin çuar në një magazinë ushtarake, ato nuk ishin atje.

“Atë verë e kalova me këpucët dhe rrobat e dikujt tjetër, duke shkuar nëpër dyqane antikuarësh me shpresën se do të shikoja ndonjë nga librat e mi, edhe pse s’kisha asnjë qindarkë. Vite më vonë, me disa raste të rinj librash, ende e ngrija dorën ku dikur rrinin enciklopedia apo fjalori që më morën,” tha ajo plot trishtim.

Postiç nuk kishte para që të paguante avokatët e saj, por ajo ishte anëtare e OJQ-së Komiteti Civil për të Drejtat e Njeriut, i cili financoi çështjen e saj kundër Ministrisë së Mbrojtjes, e cila vendosi t’ia jepte apartamentin e saj për përdorim të përkohshëm dikujt tjetër.

Në fund, ajo e fitoi çështjen kundër ministrisë dhe në vitin 2005 më në fund mori përsëri apartamentin e saj, por ajo dhe vajza e saj humbën gjithçka që kishin atje.

“Mbaj mend kur morëm apartamentin vite më vonë, ime bijë më shkroi nga Amerika ku po studionte: “Mama, të lutem, mos e shit shtëpinë derisa ta shoh unë.” Mbaj mend që kur po e shisnim, preknim muret e apartamentit me duart tona,” tha ajo pothuajse duke qarë.

Një luftë 15-vjeçare për drejtësi

Mirjana Jakopeç ishte një kroate e martuar me një oficer serb të JNA-së, Milutin Joviceviç. Ndërsa punonte në një bankë në qytetin verior të Varazdinit, asaj iu dha një apartament i JNA-së në vitet 1960, nga i cili ajo hoqi dorë në mënyrë që të dy të mund të merrnin një shtëpi bashkë në Zagreb.

Jakopeç, e cila tani është 71 vjeçe, u nda nga Joviceviçi në vitin 1990, vitin që ai u shpërngul me JNA-në nga Zagrebi në Beograd.

Si kroate që ishte martuar me një oficer të JNA-së, ajo dhe i biri Jovia u ngacmuan nga fillimi i viteve 1990 e në vazhdim në Zagreb. Një herë, dhjetë burra të armatosur erdhën në derën e shtëpisë së saj në përpjekje për ta trembur që të largohej.

Ajo shorehet se Ministria e Drejtësisë kurrë nuk i dërgoi dokumente që të thoshin se e drejta e saj e pronësisë po sfidohej. Kur i biri një ditë u kthye në shtëpi në fund të gushtit 1992, ai pa që brava e derës ishte ndryshuar dhe se dikush tjetër – një veteran lufte i quajtur Jure Mrkonja – ishte në apartament.

Kur ajo i kërkoi Mrkonjas të largohej, ai refuzoi.

“Ai tha: ‘Nuk kam lidhje me ty. Apartamentin ma ka dhënë Ministria e Mbrojtjes. Është i imi,’ tha ai. I thashë: ‘Por nuk është i yti. Ata mund të falin gjithë qytetin, por ky është i imi,’” tha ajo.

Mrkonja i dha asaj një javë kohë që të merrte gjërat e saj nga apartamenti. Ajo shkoi në polici, e cila i tha se nuk kishin ndonjë juridiksion mbi ushtarët.
Jakopeç më vonë zbuloi se e drejta e saj për pronësinë e apartamentit i ishte hequr një muaj më parë, por ajo shpjegoi se komiteti strehimit në Ministrinë e Mbrojtjes kishte bërë dy lëvizje të paligjshme duke vepruar kështu.

Së pari, ai nxori një raport të brendshëm gabimisht duke thënë se ajo nuk jetonte më aty dhe kështu apartament kështu që ai mund t’i jepej dikujt tjetër sepse ata nuk ishin qiramarrësit ligjor. Pastaj ai i dha një leje për përdorim të përkohshëm Mrkonjës, e cila u vërtetua më vonë se ishte jokushtetuese.

Jakopeç shpenzoi rreth 25,000 euro me avokatë, të cilët qenë në gjendje të fitonin çështjen e saj në Gjykatën Administrative në shtator 1993, e cila mori vendimin për ta revokuar lejen e pronësisë një vit më pas.

Por vendimi nuk u vu në zbatim dhe çështja u zvarrit nëpër gjykata edhe për 12 vite të tjera.

Më në fund, një ditë në dhjetor 2005, gjatë një prej shëtitjeve të saj të rastësishme rrotull ndërtesës në të cilën ndodhet apartamenti, ajo pa se nuk kishte drita të ndezura. Ajo i telefonoi fqinjit së saj për ta pyetur nëse kishte njeri brenda.