Si u përvetësua kujtimi i Holokaustit në shtetet post-komuniste

E megjithatë, imazhet e Holokaustit janë kudo. Në vitin 2014, Muzeu Historik i Serbisë hapi një ekspozitë shumë të reklamuar të titulluar “Në emër të popullit – Represioni politik në Serbi 1944-1953”, e cila premtoi të shfaqte dokumente të reja historike dhe prova të krimeve të komunizmit, duke filluar nga atentatet, rrëmbimet dhe ndalimet në kampe për kolektivizimin, gjyqet politike dhe shtypjen.

Megjithatë, ajo që tregoi vërtet ekspozita ishin fotografi të rastësishme dhe totalisht jashtë kontekstit të “viktimave të komunizmit”, që përfshinin njerëz të pafajshëm, por edhe shumë bashkëpunëtorë të vërtetuar fashistë, anëtarë të qeverisë tradhtare, milici të krahut të djathtë dhe të lëvizjes çetnike.

Por artefakti më mahnitës vizual ishte një fotografi e njohur e të burgosurve nga kampi i përqendrimit Buchenwald, përfshirë Elie Wiesel, e shkrepur nga ushtari amerikan Harry Miller në çlirimin e kampit në prill 1945. Në ekspozitën në Beograd, ky imazh kanonik u ekspozua në seksionin kushtuar një kampi të epokës komuniste për të burgosurit politikë në ishullin në Adriatik të Goli Otokut. Ekspozita e përshkroi e përshkroi atë si “shembulli i kushteve të jetesës së të burgosurve në Goli Otok”.

Edhe pasi ajo u ekspozua në vendin e gabuar, fotografia e Buchenwald vazhdonte të ishte pjesë e ekspozitës kur unë vizitova atë në maj 2014. Diku pas kësaj, në përgjigje të një zhurme nga historianët e Holokaustit, poshtë saj u vendos një shënim i vogël me mbishkrimin: “Krevatet marinar të të burgosurve në kampin Dachau”.

Fakti që askush nuk u shqetësua të kontrollonte që fotografia e krevateve marinarë të të burgosurve ishte, në fakt, nga Buchenwald dhe jo Dachau, është simptomatike e indiferencës së gjerë me të cilën Holokausti është përballur në Serbi.

Trashëgimia e pazgjidhur fashiste e Kroacisë

Në Kroaci, vendi që ka një marrëdhënie tepër problematike me të kaluarën e tij të Luftës së Dytë Botërore dhe një trashëgimi të pazgjidhur të regjimit fashist ustash, është Jasenovaci, kampi i përqendrimit dhe vdekjeve, ku 85,000 serbë, hebrenj dhe romë u vranë në mënyra të papërsëritshme dhe të tmerrshme, i cili vazhdon të jetë vendi më domethënës dhe kontestues i kujtimit të Holokaustit.

Në vitet e fundit në Kroaci është shfaqur një narrativë e re e cila pretendon se historia e Jasenovacit është “ekzagjeruar” dhe se numri i madh i vdekjeve në të u sajua nga propaganda komuniste jugosllave dhe më vonë nga ajo nacionaliste serbe.

Kjo narrativë ka kaluar më tej në pretendimin se Jasenovaci nuk ishte aspak një kamp fashist, por ai drejtohej nga komunistët si një vend “ekzekutimi masiv i patriotëve kroatë” pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Kjo narrativë promovohet nga një sërë historianësh revizionistë, përfshirë nga një “institut” i ri hulumtues, i cili ka për qëllim të përcaktojë të vërtetën në lidhje me këtë kamp “komunist”.

Ky revizionizëm është bërë aq i zakonshëm dhe i sponsorizuar nga shtetit saqë në vitin 2018 presidentja kroate Kolinda Grabar Kitaroviç bëri thirrje për krijimin e një komisioni ndërkombëtar për të përcaktuar të vërtetën për kampin midis 1941 dhe 1945, “por edhe pas” – duke treguar se narrativa se Jasenovaci ishte një kamp komunist pas luftës u pranua tani në kulmin e pushtetit.

Në mënyrë të ngjashme, në përpjekjen për të fshirë krimet fashiste dhe për të përdorur imazhet e tyre për të përfaqësuar krime reale ose të imagjinuara të komunizmit, në vendin e kampit Stara Gradiska (pjesë e kompleksit të kampeve të Jasenovacit), qeveria kroate vendosi në vitin 2011 një pllakë përkujtimore, duke përkujtuar “të burgosurit politikë, viktimat e regjimit komunist, të cilët u zhdukën në burgun e Stara Gradiskës”.

Përdorimi i fjalës burg dhe jo kamp është i rëndësishëm sepse drejton përkujtimin në periudhën e paraluftës dhe pas luftës, kur vendi u përdor si një burg kriminal normal, dhe jo në kampin ustash të vdekjes të kohës së Luftës së Dytë Botërore, ku më shumë se 12,000 serbë, hebrenj, romë dhe armiq të tjerë të Shtetit të Pavarur të Kroacisë, përfshirë një numër shumë të madh grash dhe fëmijës, u vranë.

Një tjetër pllakë përkujtimore e vendosur në vitin 2007 përkujton të burgosurit kroatë të një kampi të drejtuar nga serbët në të njëjtën vend gjatë luftës kroate 1991-1995. E treta, e vendosur në vitin 1996, kujton “patriotët kroatë” që u burgosën në kamp në “Jugosllavinë e mbretit dhe atë komuniste”.

Asnjë tabelë zyrtare nuk tregon se ai ishte kampi kryesor i përqendrimit gjatë Luftës së Dytë Botërore, ku babai im u internua kur ishte vetëm një fëmijë.

Ky përvetësim i vendeve të Holokaustit, përkujtimi dhe imazheve për të deligjitimizuar komunizmin nuk është një shpikje indigjene pas Jugosllavisë.

Kjo “vrasje e historisë” ka ndodhur në të gjithë Europën Lindore dhe është bërë një formë “kujtese ekrani” që filtron dhe zhduk çdo trajtim serioz të përgjegjësisë së dikujt për mizori masive në luftërat më të fundit, por edhe mjegullon kujtimet që nuk i përshtaten momentit aktual politik, si ai i krimeve të gjera naziste kundër komunistëve dhe partizanëve.

Ky lloj përkujtimi i Holokaustit, siç sugjeroj në librin tim të ri, “Ylli i Verdhë, Ylli i Kuq: Përkujtimi i Holokaustit pas Komunizmit”, kuptohet më së miri si përvetësim i kujtesës, ku kujtimi i Holokaustit përdoret për të përkujtuar një lloj tjetër vuajtjeje, siç është vuajtja nën komunizëm, ose vuajtja nga dhuna etnike e kryer nga grupe të tjera.

Në të gjithë rajonin, qeveritë kanë përdorur monumente publike, muze dhe memorialë për të përshtatur kombëtarisht kujtesën e Holokaustit, dhe e përdorin atë për të krijuar një kujtim të ri vizual të së kaluarës së tyre të shekullit të XX, e cila mbështet mitet e tyre të kombësisë.

Diskutimi i thellë, i sinqertë dhe gjithëpërfshirës dhe përkujtimi i Holokaustit shpesh kundërshtohet në të gjithë Europën postkomuniste sepse ngritja e viktimizimit hebre mbi viktimizimin e grupeve të tjera etnike sa vjen e shkakton më shumë pakënaqësi.

Në mungesë të pothuajse hebrenjve në Lindje, identitetet kombëtare postkomuniste u ndërtuan fillimisht mbi një refuzim të identitetit pan-kombëtar komunist (ku narracioni organizues ishte besnikëria ndaj socializmit dhe jo ndaj etnisë), duke mos lënë pothuajse asnjë vend për përfshirjen e narrativave të pakicave.

Por përqendrimi te vuajtjet e hebrenjve refuzohet gjithashtu sepse kjo sjell diskutime për bashkëpunimin e gjerë dhe të thellë lokal në Holokaust dhe përfitimet materiale dhe politike të mungesës së plotë hebreje. Bizneset, shtëpitë dhe pronat hebreje, pas dekadave plaçkitje, janë pasuar nga konfiskimet e komunizmit dhe janë zhytur dalëngadalë në në ekonominë e përgjithshme, me përpjekje të vështira dhe sporadike për rikthimin e këtyre pronave.

Prandaj, një përpjekje për të përkujtuar origjinalitetin e Holokaustit nge pyetje që shoqëritë bashkëkohore nuk duan t’u përgjigjen.

Kjo është arsyeja pse kujtimi i Holokaustit vazhdon të mos zgjidhet, kontestohet dhe instrumentalizohet, më shumë se 75 vjet pasi kamioni i madh, i errët dhe me ngjyrë gri në Beograd mbylli dyert për herë të fundit.