Prandaj është i nevojshëm vet-reflektimi kritik

Kur flasim për proceset e ballafaqimit me të kaluarën, së pari duhet të zbërthehen disa koncepte të afërta dhe të ngjashme, por, prapëseprapë, të ndryshme. Kur flasim për politikat e së kaluarës dhe politikat e historisë, i referohemi politikave publike specifike, të cilat qeveritë e vendeve të ndryshme i marrin në mënyrë që të shënojnë ndonjë ngjarje nga e kaluara, që ta bartin kujtimin dhe përvojën institucionale dhe kolektive dhe ta fuzionojnë në ndonjë segment të edukimit publik dhe të kulturës ose që, prapë, ta përfshijnë në një protokoll shtetëror, i cili shpesh posedon edhe elemente të ritualit shtetëror, përkatësisht të të ashtuquajturit ”religjion civil“. Në anën tjetër, megjithëkëtë, ekziston kultura e përkujtimit – kultura të ndryshme të praktikës së përkujtimit të së kaluarës së afërt e të largët, të cilat munden, por edhe nuk është e thënë që të kenë karakter të institucionalizuar. Me fjalë të tjera, ato, sipas rregullës, kanë një mënyrë shumë më spontane, organike të krijimit dhe të funksionimit. Përkujtimi gjithmonë është më intim, më personal dhe më emotiv, derisa historia është e lidhur me institucionet shtetërore dhe narrativat kolektiv, të cilët pashmangshmërisht janë të shkëputur nga jeta e përditshme dhe janë të abstraktuara nga niveli i përvojës individuale njerëzore.

Pra, gjatë dallimit të nivelit institucional dhe personal, përkatësisht nivelit shoqëror të ballafaqimit me të kaluarën, përkatësisht të përpunimit të saj (gjermanisht Aufarbeitung), është e nevojshme që të jemi të ndërgjegjshëm për nivelet e ndryshme të konceptimit të së kaluarës. Historiani francez, Pierre Nora qartazi e ndan kujtimin (greqisht memoria) në nivelin personal dhe historinë (greqisht historia) në rrafshin shtetëror. Kujtimi është i hapur, i gjallë, intim. Historia, megjithëkëtë, është e abstraktuar, e depersonalizuar, e institucionalizuar dhe e kodifikuar.

Në fund arrijmë deri te çështja e pajtimit, si të atij individual, ashtu edhe të atij kolektiv, por edhe deri te çështja e drejtësisë tranzicionale, përkatësisht tek menaxhimi post-konfliktual i proceseve gjyqësore të hetimeve dhe te sanksionimi i krimeve të luftës dhe të pasluftës si dhe shkelja e të drejtës së luftës dhe e ligjeve të luftës.

Përvojat personale pashmangshëm janë heterogjene dhe kontradiktore. Puna e shoqatave, të përfshira në nismën për KOMRA, me njerëzit e terrenit do të duhej të vlerësonin përvojat e tilla, pikërisht për faktin se janë personale dhe ngaqë sjellin një vështrim në repekursionet e luftës në përditshmërinë njerëzore, porse ato nuk kanë karakter përgjithësues. Edhe pse të kundërta, këto kujtime të njerëzve të ndryshëm mund të ndihmojnë në tejkalimin individual të së kaluarës dhe kthimin nga e ardhmja. Megjithëkëtë, fokusimi i tepërt në raundet e takimeve dhe të dëshmive të kryerësve të krimeve dhe të viktimave, të krijuara sipas modelit të Komisionit jug-afrikan të së vërtetës dhe të pajtimit (Truth and Reconciliation Commission), nga pak e mjegullon realitetin dhe nuk krijon baza mjaft të mira për të ardhmen. Përndryshe, dëshmitë e viktimave, para së gjithë të atyre civile, posaçërisht janë esenciale në mënyrë që krimi të mos harrohet. Megjithëkëtë, ndriçimi nuk është i mjaftueshëm. Kënaqësia e njëmendët dhe shërimi i plagëve janë të mundshme vetëm nëse dëshmitë e mbledhura, provat dhe dokumentacioni përcjellës të kenë rezultuar me hetime policore dhe procese gjyqësore. Qëllim përfundimtar i KOMRA-s nuk do të duhej të ishin vetëm pajtimi dhe normalizimi i marrëdhënieve midis shteteve post-jugosllave (normalizimi që moti është arritur), por edhe dërgimi i dy mesazheve të rëndësishme, gjithënjerëzore. Porosia e parë është – krimi nuk paguhet dhe secili krim i fshehur, herët ose vonë, do të dal në shesh. Porosia e dytë është – lufta është shoqërisht e padëshirueshme, duke qenë se në luftë të gjithë vuajnë dhe pakkush mbetet i paprekur, në këtë ose në atë mënyrë.

Respekti për përvojat individuale, tregimet personale, historitë personale të cilat janë në shpërputhje me historiografinë zyrtare dhe pranimin e vuajtjes njerëzore dhe të pësimeve në radhët e të gjitha ushtrive dhe komunitetet e popullatës civile nuk janë dhe nuk mund të jenë thirrje për ripërkufizimin e roleve historike të agresorëve dhe mbrojtësve, ushtrisë sulmuese dhe asaj mbrojtëse. Pësimet e luftës janë universale, por lidhjet shkak-pasojë qartësisht të vërtetuara dhe kronologjia e ngjarjeve flasin për palët fitimtare dhe humbëse, për fajtorë dhe të pafajshëm. Fshirja ose zvogëlimi i këtyre dallimeve në masë të madhe do të groposnin përpjekjet në tejkalimin e pasojave të luftës dhe, së këndejmi, nuk do të ishte zotim për pajtim, por për robërimin në të kaluarën e luftës.

Mbi afrimin e qëndrimeve mund të flasim në nivel të debatit akademik, por vështirë mund ta presim në rrafshin politik ose, sidoqoftë, në rrafshin e vet qytetarëve – pjesëmarrësve të luftës dhe viktimave të luftës civile. Madje edhe brenda kontekstit akademik, është e vështirë që pikëpamjet e shumëfishta të reduktohen në një emërues të përbashkët, e të mos flitet jashtë këtij konteksti, jashtë të cilit niveli i tolerancës ndaj pikëpamjeve dhe perspektivave thellësisht të ndryshme është shumë më i ulët. Gjatë viteve të fundit, bashkësia akademike ndërkombëtare ka arritur një nivel të caktuar të konsensusit mbi kronologjinë dhe marrëdhëniet kauzale të luftërave në hapësirën e ish Jugosllavisë. Megjithëkëtë, pikëpamjet e esëllta dhe të balancuara, deri tek të cilat kanë arritur kolegët në institucionet udhëheqëse botërore të dijes, ende nuk kanë hasur në jehonë në katedrat e universiteteve post-jugosllave. Për përparimin e debatit akademik mbi të kaluarën e luftës dhe tejkalimin e së kaluarës, së këndejmi, është e nevojshme një vet-reflektim kritik brenda bashkësive të veçanta kombëtare akademike.

Nga arsyet e cekura më lartë, shkrimi i përbashkët i një historie zyrtare nga fitimtarët dhe humbësit nuk është dhe nuk mund të jetë i realizueshëm. Së këndejmi, ideja mbi tekstet shkollore të përbashkëta ose të harmonizuara të historisë bashkëkohore është plotësisht iluzore dhe, së këndejmi, nuk i kontribuon pajtimit.

Pra, çka është e nevojshme për ndërtimin e pajtimit në nivel institucional? Para së gjithash, është e nevojshme të hapen arkivat në mënyrë që të mundësohej bashkëpunimi i njëmendët i mjekoligjorëve, antropologëve, historianëve dhe politologëve nga vendet trashëgimtare të RSFJ-së. Pa vërtetimin e fakteve dhe pa institucione të koordinuara mirë, të cilat do ta grumbullojnë materien, nuk është i mundur kurrfarë përparimi në procesin e dënimit të krimit, të pajtimit dhe të ndërtimit të paqes.

Me anë të konstatimit të gjendjes faktike (numri i viktimave, urdhërdhënësit, kryerësit e krimeve, vendi i kryerjes së krimeve) mundet dhe duhet të ndalet manipulimi me viktimat dhe tenderi me numrat e viktimave, që në kontekste të ndryshme shfrytëzohen si armë të legjitimitetit politik – statusi i viktimës shfrytëzohet për arsyetimin e veprimit politik, qoftë në luftë, qoftë pas saj. Pas vërtetimit të vendit të krimeve të kryera, të gjitha viktimat dhe familjet e tyre duhet të kenë rastin për të shënuar varret e më të afërmve të tyre në mënyrë të dinjitetshme. Duke qenë se çështja e pajtimit dhe e tejkalimit të së kaluarës në vendet e ish Jugosllavisë nuk i përfshin vetëm ngjarjet e luftës pas vitit 1990, por shpesh përfshin edhe referimin e kryerësve të krimeve dhe viktimat në periudha më të hershme historike, në koordinimin e hulumtuesve dhe të regjistruesve të informatave relevante është thelbësore të përfshihet edhe materiali arkivor nga periudhat e mëhershme historike (Lufta e Dytë Botërore, periudha e RSFJ-së, dokumentacioni i posaçëm i shërbimeve informative). Është i nevojshëm vullneti politik i pushtetit ekzekutiv, në duart e të cilit ndodhet shumica e atij dokumentacioni për bashkëpunim dhe për ndarjen e atyre informacioneve me palët e tjera të interesuara, përkatësisht viktimat.

Kur flasim për pajtimin në hapësirën e ish Jugosllavisë, shpesh hasim në besim të ulët të qytetarëve në institucionet e gjyqësorit dhe në ato përfaqësimtare (parlamenti). KOMRA do të duhej të ishte mbështetje për kanalet zyrtare institucionale, e kurrsesi një zëvendësim i tyre. Do të ishte e dëmshme sikur publiku ta fitonte përshtypjen se është fjala për një organ, i cili do të duhej të zëvendësonte ose të ndryshonte rezultatet e gjykimit brenda ICTY-së (TNKJ) dhe gjykatave kombëtare, të cilave iu janë deleguar proceset gjyqësore të përfshira me mandatin e Gjykatës në Den Haag (Hagë).

Personalisht e shoh KOMRA-n si një përplotësim specifik dhe si mbështetje për proceset e gjyqësorit në rrafsh kombëtar dhe ndërkombëtar, si një korrektiv i cili do të mbledh informatat dhe i cili do të ushtroj trysni në organet policore dhe gjyqësore që të hulumtojnë krimet e heshtura, të ndalojnë personat e dyshuar për kryerje të atyre krimeve dhe që të ofrojnë kompensim për viktimat e tyre.

 sc. Visheslav Raos, Fakulteti i shkencave politike, Zagreb